przyjęta przez nauki o Ziemi teoria (hipoteza) geotektoniczna, wg której poziomy ruch płyt litosfery ziemskiej, ich kolizje i rozpad, jest podstawowym czynnikiem ewolucji tektonicznej, owocującej powstawaniem i zanikaniem basenów oceanicznych i tworzeniem łańcuchów gór; płyty przesuwają się względem siebie wzdłuż stref leżących w górnych partiach płaszcza Ziemi, w tzw. płaszczu litosferycznym (astenosfera), czego przyczyną są przebiegające tam wstępujące i zstępujące prądy konwekcyjne, wywołujące rozciąganie (tensja) litosfery i jej rozrywanie; tworzone szczeliny wypełniają się bazaltową magmą; tak powstaje ryft kontynentalny, który z wolna ulega przekształceniu w wąski i głęboki rów o bazaltowym dnie, który po wypełnieniu wodą mor. staje się rowem mor., rozszerzającym się wraz z dalszymi przesunięciami litosferycznych płyt kontynent.; w trakcie tego procesu z astenosfery nieustannie wydobywa się magma, zestala się w coraz to nowych szczelinach, które znów pękają, dając miejsce kolejnym porcjom magmy itd.; w konsekwencji powoli powstaje i wypiętrza się grzbiet śródoceaniczny, a dno morskie obejmuje coraz większy obszar; z pierwotnego akwenu powstaje ocean, a brzegi kontynentu, oddzielone wciąż powiększającym się ryftem, rozsuwają się coraz bardziej (nawet na mapach geogr. można "zobaczyć", jak kształty niektórych części kontynentów amerykańskich "dopasowują się" do oddalonych od nich Europy i Azji); skalne warstwy bazaltu są tym starsze, im dalej położone od środka grzbietu; najstarsze występują w strefach styku z lądami kontynentalnymi. W powłoce globu ziemskiego cały czas zachodzi proces odwrotny do opisanego; prądy konwekcyjne zstępujące wywołują kompresję litosfery, w wyniku czego płyty zbliżają się i nasuwają na siebie w warunkach ogromnych sił tarcia i naprężeń; płyta oceaniczna najczęściej podsuwa się pod kontynent., następnie ulega stopieniu i wchłonięciu przez płaszcz (tzw. subdukcja); krawędziami kontynentów, pod którymi zachodzą zjawiska subdukcji, są wypiętrzane łańcuchy górskie (np. u zach. brzegów Ameryki Płd., gdzie płyta pacyficzna podsuwa się pod Andy, bądź u wybrzeży Kalifornii, gdzie wzdłuż spektakularnego uskoku tektonicznego San Andreas, na przemian zachodzą na siebie i rozsuwają się dwie płyty kontynent.); obszary położone nad strefą subdukcji zawsze należą do wyjątkowo aktywnych tektonicznie, ma tam miejsce nasilenie ruchów sejsmicznych (częste i silne trzęsienia ziemi) i zjawisk wulkanicznych; strefa najwyższej aktywności sejsmicznej związanej z subdukcją nosi nazwę strefy Benioffa; analizy danych geofiz. (m.in. monitoring przesunięć płyt kontynent.) gromadzonych na tym obszarze służą badaniu trzęsień ziemi oraz - ograniczonemu na razie - nauk. przewidywaniu prawdopodobieństwa ich wystąpienia.
- tektonika płyt, teoria w geotektonice,...
- GEOTEKTONICZNE TEORIE, hipotezy wyjaśniające...
- płyta litosferyczna, (kra litosferyczna)