początki piśmiennictwa wsch. Słowian (później rozdzielającego się na literaturę ros., białoruską i ukr.) wiąże się z przyjęciem chrześcijaństwa (988) przez Ruś Kijowską, chociaż pismo (cyrylica) znane tam było wcześniej; najstarszym zabytkiem staroruskim jest Ewangeliarz Ostromira (1056-57) - kopia starobułgarskiego oryginału; obok tłumaczeń tekstów religijnych zachowały się z XI w. tzw. gramoty (pisma i dokumenty na korze brzozowej), kazania, żywoty świętych oraz latopisy - kroniki historyczne, inkrustowane m.in. opowiadaniami, czerpanymi z ustnej twórczości ludowej, najważniejsza, tzw. Powieść doroczna (Powieść lat minionych) z pocz. XII w. powstała w Ławrze Peczerskiej w Kijowie, w wielu partiach powielała bizantyjskie Kroniki świata z IX w.; pierwszą oryginalną hagiografią była Opowieść, męka i pochwała świętych męczenników Borysa i Gleba z końca XI w.; najcenniejszym i literacko znakomitym zabytkiem jest epos Słowo o wyprawie Igora na Połowców (1185-87, odnaleziony w XVIII w., 1812 rękopis zaginął, stąd Słowo... przez niektórych badaczy uważane jest za falsyfikat). Upadek Rusi kijowskiej i najazdy Mongołów znalazły literackie odbicie w utworach z XIII/XIV w. (m.in. Opowieść o bitwie nad Kałką; Opowieść o zburzeniu Riazania przez Batu-chana), a zwycięstwo (1380) nad Tatarami - w tzw. cyklu kulikowskim, z którego najwybitniejsze jest Słowo o wielkim księciu Dymitrze Iwanowiczu i o bracie jego Włodzimierzu Andriejewiczu, zwane Zadońszczyzną, napisane przez mnicha Sofoniusza, najprawdopodobniej na pocz. XV w.; z licznych w XV w. opisów pielgrzymek i podróży najwyżej ceni się Wędrówkę za trzy morza, dziennik kupca twerskiego A. Nikitina z wyprawy (1466-72) do Persji i Indii; z wczesnego okresu lit. r. wymienić jeszcze trzeba zaliczany do hagiografii żywot księcia Aleksandra Newskiego (koniec XIII w.) oraz byliny - epickie pieśni ludowe, funkcjonujące w tradycji ustnej od XI w. (pierwsze zapisy z XVII w.). L.r. XVI w. to okres polemik polit. i rel. szczytową formę literacką osiągających w XVII w. w autobiograficznej opowieści przywódcy staroobrzędowców Awwakuma Pietrowicza Żywot protopopa Awwakuma; 1554 ukończono redagowanie 12-tomowego zbioru wszystkich tekstów literatury rel., jakie kiedykolwiek pojawiły się na Rusi: Wielikije Czetji - Miniei (Czytania comiesięczne); pojawiło się (na pocz. XVI w.) piśmiennictwo obyczajowe (Domostroj, Stogław), historyczne (Księga stopni rodowodu carskiego, Latopisy... i Opowieści...). W XVIII w. ożywienie polit. (reformy Piotra I) i szersze otwarcie na rozwijające się w Europie prądy przyniosło zmiany we wszystkich dziedzinach kultury ros.; literatura, odsuwając na daleki plan problematykę rel., zaczyna podejmować społeczną; ukazują się pierwsze czasopisma satyryczne (m.in. "Truteń", "Sakiewka"), a nurt satyryczny w poezji, zapoczątkowany przez A. Kantemira, przyczynił się do szybkiego wzrostu popularności jej stosunkowo "bezpiecznego" gatunku - bajki, której szczytową formę nada w 1. poł. XIX w. I. Kryłow; reguły klasycyzmu (którego przedstawicielami byli właściwie wszyscy poeci ros. do pocz. XIX w.) sformułował poeta i dramaturg A. P. Sumarokow; reformę wiersza ros. zapoczątkował W. Triediakowski, a ostateczny kształt teorii sylabotonizmu nadał M. Łomonosow, który 1758 przedstawił też koncepcję ros. języka literackiego jako tzw. teorię trzech stylów (wzniosły, średni i niski); miano największego poety epoki (i pierwszego wysokiej rangi poety j. ros.) zyskał G. R. Dierżawin, piewca absolutyzmu oświeconego; również coraz szerzej uprawiany dramat otrzymuje nowoczesną formę w Niedorostku (pol. tyt. także - Synalek szlachecki) D. Fonwizina; raczej lekceważoną prozę reprezentował N.M. Karamzin (późniejszy historyk); równocześnie z początkami nowożytnej literatury ros. rozpoczynają się zmagania władzy z twórcami: uwięziony zostaje m.in. Nowikow, a autorowi Podróży z Petersburga do Moskwy, A. Radiszczewowi, wyrok śmierci zamieniono na zesłanie. Początek XIX w. "złotego wieku" literatury ros., to walka klasyków (Szyszkow, Dierżawin) z romantykami (W.A. Żukowski, K.N. Batiuszkow); romantyczne idee wolnościowe pojawiły się w utworach dekabrystów (K.F. Rylejew, W. Küchelbecker, A. Bestużew - Marlinski), z którymi współdziałał literacko prozaik W.F. Odojewski; komedia A.Gribojedowa Mądremu biada (wystawiona 1831 po śmierci autora; druk 1833 - po ocenzurowaniu) problematykę społ. i polit. ukazywała poprzez konflikt pokoleń. Twórczość otwierającego plejadę gigantów literatury ros. A. Puszkina i bliskiego mu M. Lermontowa, obejmująca wszystkie rodzaje lit., nader obfita (zważywszy krótkie życie obu autorów) i różnorodna gatunkowo (niektóre formy po raz pierwszy w Rosji) - nadała literaturze ros. poziom światowy; N.W. Gogol za pomocą groteski ukazał realistyczno-satyryczny obraz Rosji i wydobył zeń walory uniwersalne; jednak tzw. naturalna szkoła, a gł. W. Bieliński, odwoływała się niemal wyłącznie do elementów krytyki stosunków społ., którą znaleźć można też w szkicach N. Czernyszewskiego, N. Dobrolubowa, D. Pisariewa i w praktyce poetyckiej N. Niekrasowa i A. Kolcowa; z poglądami tymi toczyli spór poeci (F. Tiutczew, A. Fet, J. Połonski, A. Majkow) i krytycy (A. Drużynin, W. Botkin) - wyznawcy "czystej sztuki" oraz zwolennicy panującego sysytemu (Bułharyn, Kukolnik, Grecz). Jednak to nie spory programowe i nie poezja czy znakomicie rozwijająca się dramaturgia (A. Ostrowski, A. Suchowo-Kobylin, A. Tołstoj) zadecydowały o randze literatury ros. 2 poł. XIX w.; wyznaczyły ją dokonania powieściopisarzy: od A. Pisiemskiego, I. Turgieniewa, poprzez I. Gonczarowa, M. Sałtykowa - Szczedrina, N. Leskowa, po F. Dostojewskiego i L. Tołstoja. Proza ros., obejmująca bardzo szeroki zakres problematyki - społ., psychologicznej, filoz., historiozoficznej itp. - w latach 80. i 90. XIX w. zwraca się od wielkiej epiki ku nowelistyce, szybko reagującej na najświeższe prądy literackie (naturalizm, symbolizm) związane z modernizmem (P. Boborykin, W. Garszyn, W. Korolenko) i osiągającej szczyt w twórczości A. Czechowa, którego dramaty otworzyły nowy - już XX-wieczny - etap rozwoju tego rodzaju lit.; stopniowo rosła rola czasopism w życiu lit. ("Sowremiennik", "Russkoje Słowo", "Wriemia", "Otieczestwiennyje Zapiski"; także emigracyjny "Kołokoł" Hercena docierał do Rosji, wywierając tam znaczny wpływ). W ostatnim dziesięcioleciu XIX w. nasiliły się spory światopoglądowe i ideowe; kryzys metodologii intensyfikował poszukiwania nowych poetyk; 1893 D.S.Miereżkowski ogłosił rozprawę O przyczynach upadku i nowych kierunkach we współczesnej literaturze rosyjskiej manifest modernistów, zw. starszymi symbolistami (K. Balmont, W. Briusow, F. Sołogub, Z. Gippius); późniejsi tzw. symboliści młodsi (A. Błok, A. Bieły, W. Iwanow) łączyli pragnienia odnowy literatury i świata. 1904-13 M. Gorki zgrupował wokół wydawnictwa "Znanije" znakomitych, a bardzo różnych w praktyce artystycznej pisarzy, m.in.: L. Andriejewa, I. Bunina, A. Kuprina, W. Wieresajewa, E. Czirikowa, S. Juszkiewicza. W poezji "rehabilitacji" rzeczywistości jako samodzielnej wartości dokonali akmeiści: N. Gumilow, A. Achmatowa, O. Mandelsztam, S. Gorodiecki; niemal równocześnie z akmeistami pojawili się futuryści: W. Chlebnikow, W. Majakowski, W.W. Kamienski, rozpoczynając okres poszukiwań nowego języka poetyckiego; w prozie powstają eksperymentalne dzieła A. Riemizowa, J. Zamiatina. Rewolucja październikowa rozpoczyna ponad 70-letni okres dwutorowego rozwoju literatury ros.: oficjalnej (krajowej) i niezależnej emigracyjnej (od lat 60. także w kraju - "samizdat"); ważnymi ośr. emigracji ros. w latach 20. były: Paryż, Berlin, Praga; w Polsce znaleźli się m.in. M.Arcybaszew, D.Fiłosofow; zagranicą tworzyli m.in.: G. Adamowicz, M. Ałdanow, K. Balmont, I. Bunin (Nobel, 1931), W. Chodasiewicz, M. Cwietajewa, Z. Gippius i D. Mierieżkowski, W. Iwanow, Kuprin, I. Odojewcewa, M. Osorgin, M. Popławski, A. Riemizow, I. Siewierianin, I. Szmielow, filozof L. Szestow, B. Zajcew, J. Zamiatin; debiutował piszący później po angielsku W. Nabokow; dość prędko powrócili z emigracji do kraju: M. Gorki, A. Bieły, I. Erenburg, A. Tołstoj. W ZSRR początkowo różnorodne prądy i eksperymenty lit. nie tylko nie uległy zahamowaniu, ale nasiliły tempo rozwoju; chociaż dominowali pisarze "rewolucyjni" (M. Gorki, W. Majakowski, D. Biedny), powstawały utwory zachowujących samodzielność pisarzy (M. Wołoszyn, B. Pasternak - Nobel 1958 za Doktora Żiwago, Błok, Briusow, S. Jesienin); obok całej masy ugrupowań (imażyniści, konstruktywiści, LEF, Kuznica, oberiuci, Pierewał, RAPP, Sierapionowy bratja, Proletkult, formaliści) pojawiły się nowe, wybitne talenty, gł. w prozie - I. Babel, M. Bułhakow, L. Leonow, J. Olesza, A. Płatonow, A. Wiesioły, M. Zoszczenko; oraz dramacie - m.in.: N. Erdman, później J. Szwarc, W. Wiszniewski. Od lat 30. oficjalnie zadekretowany socrealizm kładzie kres rozwojowi literatury ros., wielu twórców zostaje zamordowanych (Babel, Klujew, Mandelsztam, Pilniak), a oba arcydzieła (Cichy Don i Los człowieka) M. Szołochowa część krytyków uznała za plagiaty. II woj. świat. przyniosła tzw. drugą falę emigracji: G. Andriejew, O. Anstiej, J. Iwask, I. Jełagin (właśc. Matwiejew), D. Klenowski, M. Narokow, L. Rżewski, W. Sinkiewicz, B. Szyriajew; jej trzecia fala rozpoczyna się 1966 wraz z pozbawieniem obywatelstwa W. Tarsisa, podobny był los A. Siniawskiego, W. Niekrasowa, W. Maksimowa, poety i pieśniarza A. Galicza, A. Zinowiewa, W. Wojnowicza, W. Bukowskiego "wymieniono" za chilijskiego komunistę, A. Sołżenicyna (Nobel 1970 za Archipelag Gułag) siłą deportowano, J. Brodskiego zmuszono do wyjazdu; stopniowo za granicą znalazła się większość znaczących pisarzy ros.; do już wymienionych dodać należy G. Władimowa, N. Korżawina, a swoje utwory wydawali tam i współpracowali z czasopismami emigracyjnymi ("Kontinent", "Grani", "Sintaksis", "Echo", "22") pisarze pozostający w kraju: Achmatowa, W. Grossman, J. Dombrowski, B. Pasternak, W. Szałamow, B. Okudżawa, G. Ajgi, L. Czukowska, N. Mandelsztam. W l. 60-70 pewne ożywienie dało się zauważyć również w literaturze wydawanej oficjalnie w kraju; w poezji: J.A. Jewtuszenko, R. Rożdiestwienski, poeci - pieśniarze W. Wysocki i B. Okudżawa; w prozie: J. Bondariew, W. Bykow, W. Aksionow, W. Tiendriakow, J. Trifonow, W. Szukszyn, B. Możajew, W. Rasputin; jeden z najwybitniejszych rewelatorów prozy XX w. W. Jerofiejew zaistniał wyłącznie w "samizdacie", do tego obiegu trafili nawet popularni twórcy lit. fantastycznej - A. i B. Strugaccy. Kolejne głębokie zmiany i przewartościowania hierarchii lit. nastąpiły po 1991.
TRIEFOLEW, DAWYDOW Dienis W., BITOW Andriej G, AKSIONOW, OBŁOMOWSZCZYZNA, TRIFONOW, , SOŁOUCHIN, KALTENBERGH, TOŁSTOJ
- AMERYKAŃSKA LITERATURA, literatura Stanów Zjednoczonych...
- UKRAIŃSKA LITERATURA, początki to tradycja...
- GRUZIŃSKA LITERATURA, jej powstanie wiąże...