rodzaj trójwymiarowej sztuki wizualnej wykonywanej z niemal każdej substancji; znana od antyku i podlegająca niewielkim zmianom na przestrzeni wieków; podstawowe tworzywo to kamień, metal, glina i drewno (w XX w. tworzywa sztuczne), a techniki to cięcie, modelowanie, odlewanie (od XX w. nadto zgrzewanie i asamblaż - montowanie). Najwcześniejsze rzeźby, powstałe w kości, rogu czy kamieniu, pochodzą sprzed 27-35 tys. lat, m.in. znaleziona w jaskini na terenie Niemiec mała figurka konia z kości słoniowej czy figurki kobiet wykonane w kamieniu z dokładnie modelowanymi częściami ciała (piersi, pośladki), uznawane za postaci bogiń płodności, stąd zw. Wenus (jedna z nich, tzw. Wenus z Willendorfn, sprzed ok. 30-25 tys. lat, pomalowana na czerwono symbolizować miała krew dającą życie); znalezione w Jerychu ludzkie czaszki pokryte gipsem pochodzą sprzed ok. 9000 lat. Do najstarszych obiektów sztuki egipskiej należą rzeźbione tabliczki łupkowe z ok. 3100 p.n.e., zw. Paletą króla Narmera, przedstawiające zwycięstwo Górnego Egiptu nad Dolnym; postaci królów (faraonów) upamiętniano również w formie statui, ustawionych w świątyniach lub grobowcach (wyidealizowane przedstawienia ludzi gł. w pozycji frontalnej, silna geometryzacja ciała: ramiona i klatka piersiowa przypominają odwrócony trójkąt); za rządów faraona Echnatona osiągnięto większy naturalizm portretowanych, np. pomalowana wapienna figurka królowej Nefretete (Nefertiti). Z kręgu kultury sumeryjskiej pochodzą (ok. 2600 p.n.e.) niewielkie marmurowe figurki bóstw z charakterystycznymi szeroko otwartymi oczami; znacznie mniej zainteresowani byli twórcy w odtwarzaniu szczegółów twarzy, włosów i odzienia; styl ten przejęła też późniejsza rz. Mezopotamii, chętnie portretująca zwierzęta, np. reliefy na pałacowych bramach i ścianach z okresu asyryjskiego (1000-612 p.n.e.). Sztukę egejską reprezentuje m.in. rz. minojska (statuetki bogiń z kości słoniowej i terakoty, bóstwa z kości słoniowej autorstwa Mykeńczyków). Najsłynniejsze monumentalne dzieła z kamienia i brązu stworzyli staroż. Grecy (VII-I w. p.n.e.), którzy doprowadzili do perfekcji przedstawienie ludzkiego ciała; pierwszy okres (archaiczny) charakteryzował się silną schematyzacją ciała wzdłuż geometrycznych linii, jak w sztuce egipskiej; okres klasyczny (V-IV w. p.n.e.) przyniósł wyrównanie proporcji, ruch ciał, choć twarze wciąż pozostały nieruchome; najczęściej przedstawiano bogów, herosów, atletów; do najw. rzeźbiarzy należeli: Fidiasz, Praksyteles, Lizyp; wysoko cenione są rzeźby architektoniczne, np. Trzy boginie z ateńskiego Partenonu na Akropolu; w okresie hellenistycznym (IV-I w. p.n.e.) do głosu doszła ekspresja, gł. w wyrazie twarzy i gestach ciała, np. Nike z Samotraki. Etruskowie rzeźbili VIII-III w. p.n.e. w terakocie na wiekach sarkofagów podobizny bogów, jak i ludzi w pozycji półleżącej; najsłynniejszą rzeźbą sztuki etruskiej jest Wilczyca z ok. 500 p.n.e., symbol m. Rzymu. Rzymianie, uchodzący za kolekcjonerów i imitatorów rzeźby gr., przyczynili się niewątpliwie do stworzenia realistycznego portretu, w którym odwzorowywali najdrobniejsze detale twarzy; ich szacunek dla wydarzeń hist. uwidacznia się w monumentalnych pomnikach w Rzymie (np. Kolumna Trajana, Łuk Tytusa), konny posąg Marka Aureliusza, który stał się wzorem dla przedstawień jeźdźców. Najwcześniejsze zachowane przykłady rzeźby wczesnochrześc. pochodzą z IV w. n.e. i bynajmniej nie korespondują z klasycznym ideałem piękna. Rzeźbiony marmurowy sarkofag Juniusza Bassusa (ok. 359) przedstawia 10 scen biblijnych, w których postaci mają nieregularne proporcje; styl ten, zw. Późnym Antykiem, ukształtował się zapewne pod wpływem plemion germańskich, niewykluczone też, iż wyszedł spod rąk mniej wprawnych rzemieślników. Z upływem czasu rola rz. malała z uwagi na biblijny zakaz wykonywania portretów; naturalnej wielkości statuy zastępowane były coraz częściej rzeźbami na ołtarzach, dyptykami z kości słoniowej, małymi lakierowanymi szkatułkami w stylu bizantyjskim. Do późnego średniowiecza rz. pozostała sztuką ornamentu powierzchni. Niewiele rzeźb zachowało się z okresu karolińskiego, dowodzą one jednak znajomości zasad rzym. sztuki rzeźbiarskiej przez twórców tamtego okresu (np. brązowa konna statuetka Karola Wielkiego z koroną, mieczem i jabłkiem królewskim); wyrazem bardziej klasycznych niż celtycko-germańskich wpływów jest okładka Ewangeliarza z Lindau (ok. 870) ze sceną ukrzyżowania. W czasach ottońskich w Niemczech powstały (połowa X-1. połowa XI w.) m.in. Krucyfiks Gero (w kolońskiej katedrze), naturalnej wielkości krzyż, rzeźbiony w drewnie, przedstawiający mękę Chrystusa, oraz zamówione ok. 1015 przez biskupa Bernwarda z Hildesheim brązowe drzwi z 16 bogato rzeźbionymi kwaterami obrazującymi dzieje człowieka od upadku do zbawienia, jak i brązowy lichtarz (początek XI w.) ze scenami o układzie przypominającym schemat z kolumny Trajana. Z IX-XII w. pochodzą dzieła artystów skandynawskich, gł. rz. w metalu i drewnie: dzioby i rufy statków Wikingów, sanie i inne przedmioty codziennego użytku dekorowano figurkami zwierząt przyjmujących niekiedy półabstrakcyjne formy linearne. Odrodzenie monumentalnej rz. kamiennej nastąpiło w okresie romańskim (XI-XII w.), co reprezentują kościoły w płd. Francji; rz. służyła przyciągnięciu i pouczeniu wiernych, stała się nieodłącznym elementem architektury kamiennej, zwł. tympanonu czy portalu; ulubionym tematem był Sąd Ostateczny, któremu towarzyszyły zastępy aniołów i demonów (m.in. kośc. w Moissac, Autun, Vézelay, Toulouse czy Saint-Gilles-du-Gard). W gotyku najsłynniejsze i najwybitniejsze rz. powstawały we Francji, Niemczech i Włoszech; jak i w okresie romańskim rz. związana była z architekturą sakralną. Przykładem ewolucji stylu gotyckiego jest katedra w Chartres, a zwł. jej portale. Wyróżniają się też dzieła flamandzkiego rzeźbiarza, Clausa Slutera, pracującego w Dijon dla księcia Burgundii (m.in. polichromowana kamienna Studnia Mojżesza, 1395-1403, bogata w detale anatomiczne prezentowanych postaci) oraz pierwszej w dziejach nowożytnych kobiety rzeźbiarki, Sabiny von Steinbach, towarzyszącej swemu ojcu przy budowie katedry w Strasburgu, autorki figur personifikujących Kościół i Synagogę (XIII w.), umieszczonych przy płd. wejściu do katedry. Niemiecka rz. średniowieczna wykazuje silny ekspresjonizm i emocjonalną intensywność, np. Ukrzyżowanie oraz Pocałunek Judasza w katedrze w Naumburgu (XIII w.); wielu gotyckich rzeźbiarzy płn. Europy czerpało inspirację z przedstawień pasyjnych. Tendencje klasyczne natomiast widoczne są w rz. włoskiej (Włosi byli zaznajomieni z dziełami twórców starożytnych, m.in. sarkofagami), np. u N. Pisano, twórcy marmurowego pulpitu w bapstysterium katedry w Pizie (połowa XIII w.). Za najw. mistrza rz. uchodzi Michał Anioł: mając niewiele ponad 20 lat wyrzeźbił Pietę (1498-1500, Bazylika św. Piotra w Rzymie), później powstawały Dawid, Mojżesz, rzeźby na grobowcach Medyceuszy (1519-34); przeszedł ewolucję od przedstawień w harmonijnych proporcjach ku formom mniej klasycznym, np. Piet (1554-64) w zamku Sforzów w Mediolanie. Manieryzm uczynił cnotę z nieporządku; nagie postaci we wdzięcznych pozach i o wydłużonych proporcjach ciała przedstawiali manieryści włoscy: Benvenuto Cellini, Giovanni da Bologna (Porwanie Sabinek, 1583) i Francesco Primaticcio, którego dzieła dekorują m.in. reprezentacyjne pokoje zamku w Fontainebleau. Szkoła Fontainebleau wywarła wielki wpływ na twórców z płn. Europy, m.in. Jeana Goujona, Germaina Pilona, specjalizujących się w rz. nagrobkowej. Dynamiczna intensywność cechuje rz. baroku oraz jej XVIII-wieczną odmianę - rokoko. Reprezentacyjnymi dla okresu są dzieła Gian Lorenzo Berniniego: o wysokim dramatyzmie, głębokiej emocjonalnej ekspresyjności, silnej grze światła, cienia i ruchu (np. Apollo i Dafne, Dawid, gigantyczne posągi świętych na kolumnadzie przed Bazyliką św. Piotra w Rzymie oraz widowiskowa Ekstaza św. Teresy w kaplicy Santa Maria della Vittoria w Rzymie). Wpływom Berniniego ulegali twórcy franc.: François Girardon (rz. ogrodowa pałacu w Wersalu), Antoine Coysevox, Pierre Puget (autor portalu dla Hôtel de Ville w Toulon). W 2. poł. XVIII w. odżył - jako neoklasycyzm - styl klasyczny, którego inspirację stanowiły wykopaliska archeol. w rejonie M. Śródziemnego; często wzorowano się na Apollo Belwederskim (rzym. kopia gr. oryginału, IV w. p.n.e.) - m.in. Perseusz i Meduza Antonio Canovy. Dzieła tworzącego w Rzymie Duńczyka Bertela Thordvaldsena również wskazują na klasyczne zapożyczenia (Jazon wzorowany na gr. Doryforosie); styl neoklasyczny w Anglii reprezentował John Flaxman (delikatnie modelowane płaskorzeźby dekorujące garncarskie wyroby Wedgwood), we Francji Jean Antoine Houdon (pełne naturalizmu i żywotności popiersia), w USA Horatio Greenough (autor monumentalnego posągu Jerzego Waszyngtona, wzorowanego na Zeusie Olimpijskim dłuta Fidiasza), Thomas Crawford, Harriet Hosmer. Romantyzm umożliwił twórcom odrzucenie dotychczasowych kanonów i obowiązujących stylów oraz kierowanie się wyobraźnią i odnoszeniem do uczuć. Franc. romantyzm w rz. reprezentowali François Rude (płaskorzeźby na Łuku Triumfalnym w Paryżu), Antoine Louis Barye (bodaj najzdolniejszy rzeźbiarz zwierząt od czasu antyku), Jean Baptiste Carpeaux (grupa Taniec), a zwł. Auguste Rodin mistrz opowiadania rzeźbą (gł. gestami, ułożeniem ciała) życia portretowanych postaci, który czerpał zarówno ze sztuki płn. gotyku, jak i z Donatella, Michała Anioła czy stylu rokoko (Człowiek ze złamanym nosem, Pocałunek, Bramy piekła, Adam, Ewa). Większość dzieł rzeźbiarskich powstałych w XX w. różni się radykalnie pod względem formy i treści od tworzonych w przeszłości; rz. XX w. poszukuje inspiracji zarówno w sztuce staroż., jak i prymitywnej rz. z Afryki i Oceanii. Styl rz. biomorficznej reprezentowali Constantin Brăncusi (Antyczna postać, Pocałunek, Tors młodego mężczyzny), który redukował formę do najistotniejszych treści oraz Amadeo Modigliani (Głowa kobiety inspirowana rz. Cykladów). Sztuka Afryki stała się inspiracją dla twórczości Braque'a i P. Picasso, którzy stworzyli własny styl - kubizm; ten ostatni oprócz tradycyjnego materiału używał też metalu i drutu. Wielu twórców 1. poł. XX w. - Raymond Duchamp-Villon, Alexander Archipenko, Jacques Lipchitz (Żeglarz z gitarą) - wydaje się być pod przemożnym wpływem kubizmu. Założycielami nowego kierunku w rz. XX w. - konstruktywizmu - byli Rosjanin Władimir Tatlin, znany ze spiralizowania modeli z drewna, żelaza i szkła, oraz bracia Naum Gabo i Antoine Pevsner, którzy po wyemigrowaniu z Rosji rozprzestrzenili nowe idee na Zachodzie. Pierwsze idee rz. surrealistycznej (dadaizmu) zrodziły się podczas I woj. świat., gdy franc. artysta Marcel Duchamp wyraził swój estetyczny nihilizm wybierając przedmioty masowej produkcji (m.in. kontener na butelki, łopata do śniegu, pisuar) i określając je jako rz. (ready-mades - "wyroby gotowe"); Jean Arp znany jest z płaskorzeźb w malowanym drewnie czy okrągłych form biomorficznych, jakie nadawał rz. surrealistycznej (Ludzki beton), Niemiec Max Ernst (Księżycowy asparagus), Szwajcar Alberto Giacometti (Pałac o 4 rano, Kobieta z podciętym gardłem), Amerykanin Man Ray (Przedmiot zniszczenia, zniszczony 1957). Kolejnym awangardowym kierunkiem był futuryzm - włoski styl związany z wyrażaniem ruchu w sztuce; niezwykle oryginalnym dziełem tego kierunku były rz. w brązie Umberto Boccioniego (Rozwój butelki w kosmosie, Unikatowa forma ciągłości w kosmosie). Triumfy święciła też rz. figuralna, którą reprezentowali m.in. Aristide Maillol (brązowe figury kobiet, demonstrujące doskonałość równowagi między stanami napięcia i odpoczynku), Gaston Lachaise (przedstawienia kobiet pełne wdzięku i delikatności pomimo nienaturalnych proporcji torsów), Henri Matisse (prace figuralne w brązie przedstawiające różne stopnie nieporządku, będącego wyrazem wewnętrznego napięcia mięśni). Niemiec Wilhelm Lehmbruck tworzył postaci o wydłużonych proporcjach, wyrażające rezygnację i wycofanie, Ernst Barlach z kolei w duchu ekspresjonizmu poszukiwał skromnych podmiotów, które obrazował w szerokiej gamie emocji (od radości: Śpiewający mężczyzna, do zemsty: Mściciel). Za najwybitniejszego rzeźbiarza XX w. uchodzi Brytyjczyk Henry Moore, który początkowo inspirował się sztuką prekolumbijską, a zasłynął gł. jako rzeźbiarz półleżących postaci kobiecych, pełnych świeżości i oryginalności oraz monumentalnych prac zdobiących architekturę miejską Toronto, Nowego Jorku, Chicago i Dallas. W latach 60. XX w. powróciły do łask przedmioty codziennego użytku, wykorzystywane jako materiał rzeźbiarski; asamblaże - dzieła epoki pop-art - tworzyli gł. Amerykanie: Richard Stankiewicz, Robert Rauschenberg (wprowadził termin "łączonego malarstwa", charakteryzującego się trójwymiarowością rzeźby: w powierzchnię płótna wprowadzał przedmioty, nierzadko złom), Jasper Johns, George Segal (twórca białych gipsowych figur postaci zaangażowanych w codzienne czynności), Claes Oldenburg (przedstawiający żywność w malowanym gipsie, nadając dziełom humorystyczne akcenty, np. Podwójny hamburger), Edward Kienholz (przykuwający uwagę widza do brzydkich aspektów współczesnego społeczeństwa, jak np. W Stanowym szpitalu). W latach 60. rozwinął się też trend prac rzeźbiarskich związanych z ziemią; Robert Morris, Michael Heizer, Robert Smithson opuszczali studia, wykorzystując teren i jego naturę geologiczną i mineralną; przykładem jest Spiralne wybrzeże Smithsona, kompozycja ze skały, kryształu, soli, ziemi i alg (wys. 4,6 m, dł. 457 m) na jez. Great Salt Lake w stanie Utah (ukończona 1970, w ciągu kilku następnych lat podmywana i zalana przez fale powodziowe). Od końca lat 60. rzeźbiarze nadal eksperymentują ze środkami i stylami, np. Anglik Anthony Caro tworzy potężne metalowe konstrukcje, zwykle o osi poziomej, Amerykanin George Rickey komponuje delikatne stalowe struktury poruszane siłą wiatru, Richard Serra buduje ogromne konstrukcje stalowe (np. Łuk Klubu Rotariańskiego św. Jana, wys. 61 m w tunelu pod rz. Hudson w Nowym Jorku). Popularny w latach 70. konceptualizm, wprowadzony z inspiracji Duchampa przez LeWitta, idzie w kierunku stworzenia estetycznego precedensu dla idei artysty, najsłynniejszym jego reprezentantem był Niemiec Joseph Beuys, którego prace w krytycznym świetle przedstawiały niem. społeczeństwo powojenne. Od lat 80. artyści wydają się odchodzić od prostoty i surowości konceptualizmu w stronę organicznych i ekscentrycznych form, znanych w sztuce pod nazwą modernizmu, czy rz. postminimalistycznej. Figuralne motywy przedstawiane są w prostych, małej wielkości dziełach, m.in. amer. rzeźbiarzy Joela Shapiro czy Nancy Graves.
WIŚNIEWSKI, KARKEMISZ, FORMA PRZESTRZENNA, KAMBODŻY SZTUKA, ZWIĄZEK POLSKICH ARTYSTÓW PLASTYKÓW, WYSTAWA, AKROLIT, SANSOVINO, WIĘCEK-WNUKOWA, GROSS-ZIELIŃSKA