miasto powiatowe na Wyż. Śląsko-Krakowskiej, nad Wartą, w woj. śląskim (najw. z miast powiatowych); 250,9 tys. mieszk. (2002). Wieś wzmiankowana 1220, prawa miejskie 1356 (wg innych źródeł 1370 lub przed 1377), 1502 lokacja na prawie magdeburskim; 1382 książę Władysław Opolczyk osadził na Jasnej Górze zakon paulinów, 1384 ofiarował mu obraz Madonny z Dzieciątkiem; ośr. kultu maryjnego od XV w.; 1655 w czasie wojny pol.-szwedzkiej klasztor na Jasnej Górze długo i bezskutecznie oblegany przez Szwedów (przeor A. Kordecki); w 2. poł. XVII w. założono osadę przyklasztorną pn. Częstochówka, która 1717 otrzymała prawa miejskie (Nowa Cz.); w XVI i XVII w. ośr. górnictwa i hutnictwa żelaza; od 1793 w zaborze pruskim, od 1807 w Księstwie Warszawskim, od 1815 w Król. Polskim; 1826 obydwa miasta scalono; 1846 połączenie kolejowe z Piotrkowem Trybunalskim, 1847 z Zabrzem; w 2. poł. XIX w. rozwój różnorodnego przemysłu (m.in. 1896 budowa wielkiej huty żelaza, powstanie tzw. Częstochowskiego Okręgu Przemysłowego); szybki rozwój w okresie międzywojennym; podczas okupacji hitler. duże getto (48 tys. Żydów), rejon aktywnego ruchu oporu, po upadku powstania warszawskiego siedziba Komendy Gł. AK; 1975-98 m. wojewódzkie, od 1999 ponownie m. powiatowe. Gł. ośr. katolickiego kultu rel. w Polsce (ok. 4 mln pielgrzymów i turystów rocznie), handel dewocjonaliami; rozwinięty przem. włókienniczy (wełniany, bawełniany, lniarski), huty żelaza ("Częstochowa") i szkła, fabryka konstrukcji stalowych, sprzętu gospodarstwa domowego, wytwórnia papierów biurowych, produkcja zabawek, galanterii dewocjonalnej; 2 wyższe uczelnie (politechnika i WSP), teatr, filharmonia, 3 muzea (Skarbiec-Arsenał na Jasnej Górze, Częstochowskie, Górnictwa i Rud Żelaza). Zabytki: zespół klasztorny Paulinów na Jasnej Górze (kościół z 1693 ze słynnym obrazem Madonny z Dzieciątkiem, wieża i kaplice Denhoffów i Jabłonowskich, budynek klasztorny z biblioteką z 1 poł. XVIII w., arsenał, obwarowania bastionowe z bramami z XVII i XVIII w.); w mieście: liczne kościoły z XVII w., ratusz z 1828, pomniki o. A.Kordeckiego (1859), Chrystusa - Braterstwa Między Narodami (1922), H.Sienkiewicza (1973).
OOLITY, JASNA GÓRA, , CZĘSTOCHOWSKIE WOJEWÓDZTWO, MATKA BOSKA CZĘSTOCHOWSKA, GORZÓW ŚLĄSKI, ORLICH GNIAZD SZLAK, PAULINI, WOŹNICKO-WIELUŃSKA WYŻYNA, ŚLĄSKIE WOJEWÓDZTWO
- Częstochowa, miasto lokowane w XIV...
- Częstochowa, miasto wojew. wpd. Polsce...
- UNIWERSYTET ZIEM ZACHODNICH, 1940-44 działający...