Reklama

POLSKA. SZTUKA. GOTYK

Reklama

pojawił się w Polsce z pocz. XIII w., rozwinął za panowania Kazimierza Wielkiego i pierwszych Jagiellonów; gotyckie kościoły polskie są cięższe od zach. europejskich (np. franc., niem.), bardziej zwarte, posiadają mniejsze otwory okienne, skromniejszą dekorację rzeźbiarską, do przenoszenia obciążeń pionowych wykorzystują przypory zamiast odciążających łuków (tzw. system filarowo-skarpowy); najpełniej styl gotycki reprezentują katedry i kościoły Krakowa, Wrocławia, Torunia i Gdańska. System konstrukcyjny, jaki skrystalizował się w XIV w. w Krakowie i Małopolsce (zw. gotykiem nadwiślańskim), cechuje stosowanie układów dwu- lub trójnawowych, zewnętrznych , wież w fasadzie frontowej, połączenie cegły z kamieniem (kościoły: Mariacki, Bożego Ciała, św. Katarzyny w Krakowie, katedra na ); powstawały też kośc. halowe (katedra we Lwowie, kośc. w Olkuszu, Sandomierzu). Ciekawym rozwiązaniem konstrukcyjnym były sklepienia wsparte na jednym centralnym filarze (kośc. św. Krzyża w Krakowie, kaplica zamkowa w Lublinie); za zdobycz pol. gotyku uważa się sklepienie trójdzielne dziewięciopolowe, zw. piastowskim (w katedrach wrocławskiej i krakowskiej oraz we wrocławskich kościołach: N.M. Panny, św. Doroty, św. Marii Magdaleny). Na Pomorzu wyróżniają się XIII-wieczne ceglane cysterskie bazyliki w Oliwie i Kołbaczu, wielki halowy kośc. w Pelplinie; z XV w. pochodzi największy gotycki kościół na Pomorzu - N.P. Marii w Gdańsku. W okresie gotyku nastąpił rozwój miast i architektury świeckiej. Założono szereg miast na regularnym planie szachownicowym, z rynkiem pośrodku, otoczonych murami obronnymi, z licznymi basztami i wieżami bramnymi (Kraków, Paczków, Gdańsk); powstawały miejskie świeckie budowle, np. ratusze (Kraków, Wrocław, Toruń, Gdańsk), krakowskie Sukiennice (XIV w.), gmachy Akademii Krakowskiej (Collegium Maius, ok. 1500); ukształtował się typ kamienicy mieszczańskiej o wąskim froncie (Gdańsk, Kraków, Toruń). Poza miastami powstało szereg zamków, w Małopolsce kamiennych, położonych na wzniesieniach obronnych, przebudowanych często później na renesansowe (Czorsztyn, Nidzica, Będzin, Dębno k. Tarnowa). Wiele zamków gotyckich przetrwało na Śląsku (Bolków, Chojnik); na Pomorzu i Mazurach powstały zamki wzniesione przez zakon krzyżacki (Malbork XIII-XIV w.) oraz wzorowane na nich zamki biskupie w Kwidzynie i Lidzbarku. Gotyckie formy przyjęło też drewniane budownictwo, gł. kościoły wiejskie (kształt dachów, wież i dzwonnic), np. na Podhalu (Dębno, Harklowa, Grywałd). RZEŹBĘ gotycką reprezentuje kamienna rzeźba architektoniczna o motywach roślinnych i figuralnych (portal kaplicy św. Jadwigi w Trzebnicy, koniec XIII w., tympanony w Strzegomiu i portal w kośc. Dominikanów w Krakowie, ok. 1400), kamienne nagrobki: śląskich książąt piastowskich (np. Henryka IV Probusa we Wrocławiu, Bolesława II i Jutty w Henrykowie) oraz Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego w katedrze wawelskiej); w XIV w. powstały pierwsze rzeźbione ołtarze; za najpiękniejsze zabytki rzeźbiarskie gotyku uważa się kamienne lub drewniane Piękne Madonny z XV w. (Madonna z Krużlowej, Madonna z Wrocławia, Madonna z Ołoboku) i przedstawienia Piety - wszystkie reprezentujące tzw. styl "piękny". Od ok. 1450 tworzono drewniane ołtarze w formie tryptyków i poliptyków (krakowskie ołtarze Św. Trójcy i Matki Boskiej Bolesnej). Najwybitniejszym rzeźbiarzem działającym na ziemiach polskich w czasach późnego gotyku był Wit Stwosz (XV w.), jego rzeźbiony w drewnie i polichromowany ołtarz dla kośc. Mariackiego w Krakowie jest największym i najpiękniejszym gotyckim ołtarzem w Europie; wykonał też kamienny krucyfiks do tego kościoła, nagrobek Kazimierza Jagiellończyka w katedrze wawelskiej, nagrobek biskupa Oleśnickiego w katedrze w Gnieźnie; na jego sztuce wzorowały się inne prowincjonalne zakłady snycerskie, także na Śląsku (ołtarz w Świdnicy). Po 1500 rozwinęła się rzeźba na Mazowszu (tryptyk z Cegłowa 1510, figury z kośc. św. Marcina w Warszawie). MALARSTWO gotyckie występuje od ok. 1300, gł. jako malarstwo ścienne (kośc. w Siedlęcinie, Małujowicach; z 2. poł. XIV w. w kośc. Dominikanów, Mariackim i Bożego Ciała w Krakowie oraz w Toruniu); w XV w. rozwija się malarstwo ołtarzowe i sztalugowe (ołtarz z Trzebuni k. Myślenic, poliptyk z Grudziądza); początkowo panował tzw. styl "miękki"; wyróżniali się malarze ze szkoły małopolskiej łączący cechy rodzimej sztuki z wpływami bizantyjskimi i włoskimi (Piet znaleziona w okolicach Sieradza); w pocz. XV w. oddziałał na malarstwo polskie styl czeskiego Mistrza z Trzeboni (idealizowane postacie w kaskadowo udrapowanych szatach, pełna ekspresji forma stylu "miękkiego"); za panowania Władysława Jagiełły powstały wykonane przez ruskich malarzy malowidła ścienne o cechach bizantyjsko-ruskich (kolegiata w Wiślicy, kaplica zamkowa w Lublinie, katedra w Sandomierzu), podobny styl mają późniejsze malowidła w kaplicy Świętokrzyskiej katedry wawelskiej). Od poł. XV w. wysunęła się na czoło szkoła krakowska (działali tu Mistrz Pasji Dominikańskiej, Mistrz Ołtarza Tuchowskiego, Mistrz Chórów - twórca malowanych skrzydeł ołtarza Św. Trójcy w katedrze na Wawelu), która oddziałała też na sztukę Wielkopolski; w malarstwie Pomorza zaznaczył się wpływ Niderlandów. Pod koniec epoki gotyckiej w Krakowie, na Śląsku i w Wielkopolsce pojawił się dekoracyjny styl "lśniący", rozwinęła się skala barwna (krakowski ołtarz św. Jana Jałmużnika, ok. 1504; ołtarz z Bodzentyna). Zabytki świadczą też o wysokim poziomie rodzimego iluminatorstwa w XIV i XV w. - gł. jego centrum był Kraków. Na okres gotyku przypadają początki polskiej grafiki: w 2. poł. XV w. pojawił się drzeworyt oraz miedzioryt (W. Stwosz), a pod koniec gotyku zaczęła się rozwijać grafika książkowa w związku z powstawaniem oficyn drukarskich. Z rzemiosł artystycznych najpiękniejsze dzieła tworzyli złotnicy, gł. sakralne (relikwiarzyk św. Barbary, kielichy fundacji Kazimierza Wielkiego, późnogotyckie relikwiarze puszkowe z XV i pocz. XVI w.) oraz odlewnicy; na wysokim poziomie stał haft (płaski i wypukły, np. wawelski ornat Piotra Kmity z ok. 1504), snycerstwo i stolarstwo (stalle w Pelplinie, poł. XV w.); wyróżniają się piękne oprawy ksiąg; nową dziedziną było witrażownictwo, ale niewiele prac się zachowało.

Podobne hasła:

Encyklopedia Internautica
Reklama
Reklama
Reklama