gr. Kýpros, tur. Kibris
Państwo w Azji, we wsch. części M. Śródziemnego, na wyspie o tej samej nazwie; pow. 9251 km2 (z tego 5896 km2 tzw. Grecki Obszar Cypru i 3355 km2 – Turecka Republika Cypru Płn.); 950 tys. mieszk. (2004), stolica: Nikozja (200 tys. mieszk.); inne gł. miasta: Limassol, Larnaka, Famagusta, Pafos; języki urzędowe: grecki i turecki; jednostka monetarna 1 euro = 100 centów (do I 2008 1 funt cypryjski = 1000 milów; w części tur. 1 lira tur. = 100 kuruszy); PKB na 1 mieszk. 23 tys. dol (w części tur. 7 130 dol., 2006).
WARUNKI NATURALNE. Większość powierzchni górzysta, w tym rozległy masyw górski Troodos, z najw. szczytem kraju Olympus (1951 m), przechodzący łagodnie w urodzajną niz. Mesaria, zajmującą środek kraju; klimat podzwrotnikowy śródziemnomorski, suchy; średnia temp. stycznia 10–12°C (sporadyczne przymrozki), lipca 26–28°C (maks. 45°C); roczna suma opadów na niz. Mesaria 350–400 mm, w górach do 800 mm; rzeki tylko okresowe (zimą), najw. Pidias, Jalias; lasy zajmują 13% pow. (dąb, sosna alepska, cedr libański, cyprys), występują tylko w górach powyżej 500 m; poniżej suchorośla typu makia i frygana; fauna uboga.
LUDNOŚĆ. Dwie grupy etniczne; większość (80%) stanowią Cypryjczycy pochodzenia greckiego, mniejszość (19%) – pochodzenia tureckiego; nadto Ormianie, Anglicy, Żydzi, uchodźcy z Libanu; 80% wyznaje prawosławie, 19% islam sunnicki, ok. 1% maronitów; gęstość zaludnienia 103 osoby/km2; miasta zamieszkuje 77% ludności; średnia dł. życia: mężczyźni 74 lata, kobiety 76 lat.
USTRÓJ. Republika (od 1960) należąca do bryt. Wspólnoty Narodów, czł. ONZ; głową państwa prezydent, wybierany na 5 lat w wyborach powszechnych (przedstawiciel ludności greckiej) oraz wiceprezydent – reprezentant ludności tur.; obaj nominują rząd (a prezydent stoi na jego czele); organem ustawodawczym Izba Reprezentantów, 80 deputowanych, w tym 56 pochodzenia greckiego i 24 tureckiego; kadencja 5-letnia; terytorium C. (podobnie jak stolica Nikozja) od 1974 podzielone między obie narodowości, przy czym część tur. nie jest uznawana za samodzielną na arenie międzynarodowej.
GOSPODARKA. Kraj zaliczany do grupy państw szybko się rozwijających; gł. źródłem dochodów handel, rejestracja statków taniej bandery, usługi bankowe, turystyka; rozwinięty przem. przetwórczy (zwł. petrochemiczny), tekstylny, cementowy, obuwniczy i rolno-spożywczy (winiarski, tytoniowy, przetwórstwo owoców i warzyw); wydobycie rud miedzi i chromu, pirytu, azbestu, marmurów, wapnia, gipsu, umbry, kredy; w przem. pracuje ok. 20% ludności.
Grunty rolne i sady zajmują 47% pow. wyspy; wysoko rozwinięte sadownictwo (zwł. winorośli, drzew cytrusowych, migdałowych, oliwek, orzecha, figowca, melonów, arbuzów); uprawa pszenicy, jęczmienia, wczesnych ziemniaków, bawełny, tytoniu, chleba świętojańskiego; uprawy w 50% sztucznie nawadniane; hodowla owiec, bydła, kóz, mułów, trzody chlewnej, drobiu; połów ryb morskich, skorupiaków i gąbek; gęsta sieć hoteli, pensjonatów, kąpielisk (ok. 2 mln turystów rocznie, gł. w części gr.); dobrze rozwinięta komunikacja drogowa, brak kolei; gł. porty morskie: Famagusta, Larnaka, Limassol; międzynar. porty lotnicze: Nikozja, Pafos, Larnaka.
HISTORIA. W starożytności wyspę kolonizowali Egipcjanie, Fenicjanie i Grecy; od 58 p.n.e. posiadłość rzymska, od 395 – bizantyjska (od VII w. przy stałym naporze Arabów), 1191 zdobyty przez krzyżowców, stanowił 1192–1489 samodzielne królestwo (1374 podbite przez Genuę, która pozostawiła na tronie miejscową dynastię), 1489–1571 pod władzą Wenecji, 1571–1878 Turcji (przy zachowaniu do 1821 swobody wyznaniowej, która umocniła zwalczane wcześniej prawosławie); 1878 przekazany pod zarząd W. Brytanii, która 1914 C. anektowała, a 1925 nadała mu status kolonii.
W latach 30. XX w. narastanie dążeń niepodległościowych, narodziny do dziś żywej idei Enosis (zjednoczenia C. z Grecją); 1950 opowiedzieli się za nią w plebiscycie Grecy cypryjscy i wsparł ją arcybiskup Makarios III (głowa Kośc. prawosławnego); ponieważ rząd bryt. nie uznał wyników plebiscytu, narodził się ruch nar.-wyzwoleńczy EOKA, dążący drogą zbrojną do wyzwolenia nar.; jednocześnie pretensje do Cypru wysunęła Turcja, wybuchły krwawe walki między ludnością obu narodowości; 1960 proklamowano niepodległą Republikę Cypryjską (gwarantami jej niepodległości miała być W. Brytania, Grecja i Turcja), prezydentem został Makarios, wiceprezydentem F.Küçük (reprezentant społeczności tur.); w tym samym roku Cypr przyjęto do ONZ, 1961 do bryt. Wspólnoty Narodów.
Konflikt wybuchł ponownie w 1963 (anulowanie przez Makariosa nadzwyczajnych uprawnień dla ludności tur.); 1974 rząd gr. podjął próbę obalenia Makariosa i przyłączenia C. do Grecji, co spowodowało natychmiastowy desant wojsk tur. i zajęcie płn. części wyspy oraz proklamowanie tam Federalnego Państwa Tureckiej Republiki Cypryjskiej (nie uznanej przez żadne z państw); 1975 na mocy porozumienia obu stron nastąpiło przemieszczenie ludności (ok. 180 tys. Greków cypryjskich na południe, w to miejsce sprowadzono osadników z Turcji); 1983 Turcja proklamowała utworzenie separatystycznego państwa: Republiki Tureckiej C. Północnego (nadal nie uznawanej przez społeczność międzynar.); 1984 zmieniono tam walutę na turecką; mimo wielu nacisków (ONZ, USA, W.Brytanii) zjednoczenie C. (nawet na zasadzie federacji) w najbliższym czasie wydaje się mało realne; obie części w. dzieli tzw. zielona linia, dł. 183 km, patrolowana przez żołnierzy ONZ; 1997 C.
Północny podpisał porozumienie o integracji z Turcją, które nie weszło w życie; 1998 C. podjął starania o przyjęcie do Unii Eur., czemu sprzeciwiła się Turcja grożąc aneksją C.Płn.; ostatecznie jednak pod naciskiem UE dochodzi (XII 2001) w strefie buforowej administrowanej przez ONZ do spotkania prezydentów obu części wyspy (Glafkosa Kleridisa - Cypr i Raufa Denktasza - Cypr Płn.) i zostaje przyjęty harmonogram rozmów w roku 2002 na temat przyszłości wyspy, kończą się one niepowodzeniem; w wyborach prezydenckich 2003 zwycięża Tassos Papadopulos, nacjonalista, umiarkowany zwolennik integracji z UE; także Denktasz, pomimo nacisków nowych władz Turcji, odrzuca kompromis; wskutek upływu ostatecznych terminów procedury akcesyjnej w Unii Eur. znalazła się 2004 tylko "grecka" część wyspy;
Cypr Północny utrzymuje status nieuznawanej przez społeczność międzynar. separatystycznej republiki; 2003 władze Cypru Płn. nieoczekiwanie odblokowały granicę, umożliwiając swym obywatelom wyjazdy do gr. części wyspy; w reakcji na masowe wizyty Turków Cypryjskich władze Cypru (greckiego) rozpoczęły wydawanie im paszportów umożliwiających poruszanie się po Europie bez wiz (uwarunkowanych jedynie przyjęciem obywatelstwa cypryjskiego); wobec napływu tysięcy wniosków, także Turcja zadeklarowała gotowość przyznania im swego obywatelstwa; rząd Erdogana zainteresowany wejściem Turcji do UE wymusił w pocz. 2004 na Denktaszu przystąpienie do rozmów o zjednoczeniu wyspy, na warunkach zaproponowanych przez sekretarza gen. ONZ; plan Kofi Annana przewiduje m.in. demilitaryzację wyspy, a następnie utworzenie federacji na wzór szwajcarski (parlament trzyizbowy - turecki, grecki i obu społeczności), wspólną walutę, politykę zagr. i obronną; rząd złożony z przedstawicieli obu społeczności, z rotacyjnym prezydentem; plan ten został jednak odrzucony podczas kolejnej rundy negocjacji w Genewie; przeprowadzone w przeddzień akcesji do UE referendum w obu częściach wyspy również nie przyniosło rezultatu;
Turcy cypryjscy głosowali "za" (64,9%), przeciw zasadom zjednoczenia byli tym razem Grecy (76%), uznając limit migracyjny dla Greków pragnących powrócić na dawne ziemie oraz zwrot 7% pow. za niewystarczający; Cypr Północny nie wszedł do UE; Kofi Annan skomentował: "Jedyna od lat szansa została zmarnowana"; niemniej strefa buforowa została rozhermetyzowana, od końca 2003 czynne są 4 przejścia graniczne (w ciągu 18 miesięcy przekroczone, bez incydentów, 6 mln razy); przeprowadzona wiosną 2005 zmiana na stanowisku prezydenta (odszedł 81-letni Rauf Denktasz, prezydent w latach 1985-2005, głową państwa został dotychczasowy premier Mehmet Ali Talat) sprzyja procesowi zjednoczenia wyspy, którego Talat jest orędownikiem; od I 2008 kraj przyjął wspólną walutę europejską – euro; II 2008 wybory prezydenckie wygrał komunista Demetris Christofias.
ŚRÓDZIEMNE MORZE, ANTALKIDASA POKÓJ, MUAWIJA I, PANHELLENIZM, LUSIGNAN, PIGMALION, FAMAGUSTA, PAPADOPULOS, CYPR PÓŁNOCNY, LIMASSOL- Cypr, – Republika Cypru (Kypros...
- Cypr, (Republika Cypryjska)...
- CYPR PÓŁNOCNY, Republika Turecka Cypru...