zakomponowanie elementów naturalnych ogrodu (zieleni, terenu, wody) oraz elementów sztucznych (budowli ogrodowych, dróg, mostków, rzeźb, schodów, murów, itp.) w określony porządek przestrzenny i wyodrębniającą się całość; osiąga się to m.in. przez odpowiednie dobranie roślin, ich zrytmizowanie lub kontrastowe zestawienie, ukształtowanie pow. ziemi i wody, skomponowanie efektów barwnych, faktury, dźwięku, aromatu, łączenie kompozycji ogrodowej z otaczającą przyrodą; z czasem następowało coraz większe różnicowanie się ogrodów, wzbogacanie ich rozwiązań kompozycyjnych i przeznaczenia. Gł. tendencje to dążenie do geometryzacji kompozycji lub naturalnego układu krajobrazowego. W staroż. Egipcie zakładano ogrody o geometrycznym podziale przestrzeni, otoczone murem; z drzew popularne były sykomory, figowce, palmy daktylowe; winorośla tworzyły pergole i altany; tarasowe ogrody znajdowały się przy świątyniach Mentuhotepa (XI dyn.) i królowej Hatszepsut (XVIII dyn.) w Dejr el-Bahari. Ogrody Mezopotamii odznaczały się stojącą na wysokim poziomie techniką nawadniania; uprawiano wiele gat. roślin użytkowych i ozdobnych, z drzew: modrzewie, cyprysy, akacje, mimozy, kasztanowce i cedry libańskie. Najbardziej okazałe były ogrody wiszące Babilonu. W Asyrii, wzorem Babilonu, wznoszono ogrody tarasowe; wyróżniał się park w Niniwie (XI w. p.n.e.) ze zwierzyńcem i rybnymi stawami oraz ogród króla Sargona II w Chorsabadzie k. Niniwy (VII w. p.n.e.), ze sztucznym pagórkiem i świątynią. Słynne perskie ogrody, zw. przez opisujących je historyków (m.in. Ksenofont ok. 432-353 p.n.e.) rajskimi, zakładano przy pałacach i domach znaczniejszych osób; posiadały układ geometryczny (teren podzielony przez 2 gł. osie (drogi lub kanał) krzyżujące się w środku pod kątem prostym, w miejscu przecięcia pałac lub pawilon - taki układ przestrzenny odpowiadał ówczesnym wyobrażeniom wszechświata. Kwatery wypełniała b. bogata roślinność niska o żywych kolorach i silnych zapachach; na obrzeżach rosły drzewa (na konarach zakładano altany); uzupełnieniem były liczne wodotryski i baseny z wodą, stawy z rybami, papugi i śpiewające ptaki. W staroż. Grecji rolę ogrodów pełniły święte gaje otaczające miejsca kultu i ołtarze (później świątynie); późniejsze ogrody związane były gł. z budowlami użyteczności publicznej (np. z gimnazjonami), cechowała je prostota, charakter społeczno-wychowawczy; grecka sz.o. nie osiągnęła jednak takiej doskonałości jak architektura, rzeźba czy malarstwo. Piękne ogrody zał. w III w. p.n.e. w Aleksandrii (połączone z ogrodem botanicznym i zwierzyńcem) i Antiochii (wypoczynkowo-rozrywkowe). W staroż. Rzymie wzorowano się na ogrodach Grecji, Sycylii, Egiptu i Bliskiego Wschodu; zakładano je przy domach mieszkalnych, willach, pałacach, miejscach kultu, a także jako ogrody publiczne służące wypoczynkowi i wychowaniu (np. przy terenach sportowych, termach); miały na ogół geometryczny układ rabat i ścieżek, oprócz zieleni baseny wodne i fontanny, liczne rzeźby figuralne (na Palatynie, rezydencja Hadriana w Tibur). Dla średniowiecza charakterystyczne są ogrody klasztorne, zakładane gł. przez benedyktynów, cystersów, kartuzów (ogródki indywidualne przy domkach eremitów oraz wspólny wirydarz w środku założenia); rozwijały się 2 typy ogrodów: wirydarze - o geometrycznym podziale powierzchni, otoczone krużgankiem, o przeznaczeniu ozdobno-kontemplacyjnym (rośliny i elementy ogrodu były często symbolami - np. róże, lilie); oraz ogrody użytkowe do uprawy kwiatów, warzyw, owoców, na ogół poza zabudowaniami klasztornymi; dalej rozciągały się sady i stawy rybne. Wydzielano też specjalny ogród do uprawy roślin leczniczych, zw. herbularius lub hortus medicus. Od VII w. na Bliskim Wschodzie oraz w Hiszpanii powstawały wspaniałe ogrody islamu. W renesansie rozwojowi sz.o. sprzyjało zainteresowanie przyrodą i wzrost poczucia piękna krajobrazu. Ogród renesansowy był już kompozycyjnie powiązany z architekturą domu czy pałacu (poprzez tarasy, schody, loggie, galerie, eksedry) oraz z otaczającym krajobrazem. Dążono do geometryzacji przestrzeni, rozwijały się układy osiowe (na jednej osi symetrycznie sytuowano dziedziniec, dom, kwatery i budowle ogrodowe oraz baseny wodne); częste były założenia tarasowe, wynikające z rzeźby terenu; ulubioną formą były labirynty; pojawiły się strzyżone szpalery i drzewa w kształcie brył geometrycznych lub zwierząt, liczne urządzenia wodne (kaskady, przyścienne fontanny), duże place trawiaste (miejsca gier i zabaw), geometryczne kompozycje z kwiatów. Najwspanialsze ogrody renesansowe powstawały przy pałacach i zamkach we Włoszech, a także we Francji (Tuileries w Paryżu, w Anet, Charleval), Niderlandach, Anglii, Niemczech. W Polsce renesansowe ogrody rozpowszechniły się dzięki artystom wł.; były jednak skromniejsze niż we Włoszech, nie posiadały rozbudowanych założeń wodnych (pojedyncze fontanny, kanały lub sadzawki), łączono je z uprawami użytkowymi; powstawały przy zamkach (niekiedy w obrębie fortyfikacji) i pałacach (w Wiśniczu, Zamościu, Mogilanach, Łowiczu, Łobzowie w Krakowie) oraz przy klasztorach (w Leżajsku). W następnym stuleciu przodującą rolę w rozwoju sz.o. odegrała Francja ( francuski styl ogrodowy), której wpływ zaznaczył się w Niemczech w 2. poł. XVII w. i trwał 100 lat (ogrody w Herrenhausen, Nymphenburg k. Monachium, Karlsruhe - o układzie promienistym, Zwinger w Dreźnie, Sanssouci w Poczdamie). W Polsce w 2. poł. XVII w. przeprojektowano liczne ogrody przy pałacach i rezydencjach, zgodnie z franc. wzorami, zakładano nowe, np. w miejscu wyburzonych fortyfikacji; osiowe założenia z przycinanymi szpalerami drzew (buki, graby, lipy) uzupełniały liczne altany, kaplice oraz tzw. figarnie (w których uprawiano egzotyczne rośliny), zwane później oranżeriami (np. ogrody w Wilanowie, Nieborowie, Wysocku, Łańcucie, Puławach, Białymstoku, ogród Saski w Warszawie); pojawiły się też układy promieniste (Ujazdów w W-wie) lub wachlarzowe (ogród Brühla w W-wie). W XVIII w. czołową rolę w rozwoju sz.o. odegrała Anglia, gdzie narodził się krajobrazowy styl ogrodów; czołowym projektantem wczesnych założeń był Ch. Bridgeman (naturalne formy roślinne i kręte drogi); w pełni nowe zasady wprowadził W. Kent (ogród przechodzący w naturalny krajobraz), potem L. Brown (piętrzące się ku środkowi klomby), projektant ogrodu w Stow, powielanego w innych krajach, m.in. w Carskim Siole w Rosji. Założenia w angielskim stylu ogrodowym powstawały prawie w całej Europie, gł. przy budowlach klasycystycznych. Od poł. XVIII w. rozwijał się nurt sentymentalny, do ogrodów wkroczyła symbolika idei filozoficznych i poetyckich (różne budowle, pomniki, głazy pamiątkowe, dekoracje antyczne). Na pocz. XIX w. w sz.o. zaznaczył się nurt romantyczny (sztuczne ruiny, pustelnie, groty, pawilony i kaplice w stylu neogotyckim, dążenie do uzyskania malowniczości scenerii, różnie zresztą pojmowanej). W Polsce od poł. XVIII w. wiele ogrodów było w części w barokowym stylu franc., geometrycznym, w części zaś w nowym stylu krajobrazowym (Aleksandria w Siedlcach, ogród sentymentalny na Mokotowie Izabeli Lubomirskiej); harmonijną oszczędną kompozycją klasycystyczną odznaczały się Łazienki Królewskie w Warszawie; styl romantyczny reprezentowały ogrody w Puławach, w Zofiówce k. Humania i w Arkadii k. Łowicza. W XVIII i XIX w., w związku z rozwojem nauki i podróży, pojawiły się w eur. ogrodach liczne nowe kwiaty, krzewy, drzewa egzotycznego pochodzenia, nastąpił na wielką skalę rozwój hodowli kwiatów oraz arboretów (w Polsce w Kórniku, Gołuchowie), ogrodów botanicznych, pojawiły się w ogrodach liczne oranżerie i szklarnie. W XIX w. powstają w miastach publiczne ogrody (parki) oraz skwery, planty, bulwary, itp. założenia o charakterze spacerowo-wypoczynkowym; charakterystyczne stają się ogrody wystawowe. W XX w. większe ogrody prywatne oraz publiczne stanowią przeważnie połączenie układów geometryczno-architektonicznych z malowniczo-krajobrazowymi. W niektórych założeniach z pocz. wieku zaznaczyła się secesja (np. park Güell A. Gaudiego w Barcelonie), w wielu późniejszych - modernizm (tendencja do geometryzacji, łączenie przestrzeni ogrodowej z architektoniczną, ich przenikanie się przez przeszklone ściany); zwiększył się program użytkowy ogrodów publicznych (dziecięce, dydaktyczne, z urządzeniami sportowymi, działkowe, i in.), ich układy przystosowały się do układów urbanistycznych miast. Ważniejszymi ośr. planistyki ogrodowej są Anglia, Francja, Niemcy, Holandia, Hiszpania i USA. Rozwija się nowa dziedzina nauk. - ochrona i konserwacja ogrodów zabytkowych.
TRELIAŻ, TARAS, PALISSY, HORTUS CONCLUSUS, HON'AMI KOETSU, ARKUS, CIOŁEK Gerard, BAROKOWY STYL OGRODOWY, AHA, ANGIELSKI STYL OGRODOWY
- CHIŃSKA SZTUKA OGRODOWA, narodziła się 5 tys.(...)
- JAPOŃSKA SZTUKA OGRODOWA, powstała ok. VI-VII...
- SZKOCJI SZTUKA, najstarsze jej ślady...