w kulturze eur. okres od końca XVII w. do pocz. XIX w., zainspirowany filozofią empiryzmu i racjonalizmu (R. Descartes, J. Locke), ideami prawa natury i umowy społ. (T. Hobbes, J.J. Rousseau), rozwojem nauk ścisłych (I. Newton) i in.; rozum miał się opierać na doświadczeniu, wyzbywać niewiedzy i wszelkich przesądów, krytycznie odnosić do wszelkich autorytetów rel., polit., umysłowych; powstała nowa koncepcja kształcenia i wychowania oparta na historii i językach nowożytnych, geografii, naukach przyrodniczych i ścisłych, przygotowująca do pracy w państwie; całość ówczesnej wiedzy o wszechświecie miała objąć Wielka encyklopedia francuska; idee o. pobudzały rozwój nauk (zwł. przyrodniczych), oświaty, techniki, prasy polit., reformy społ. i przygotowały Wielką Rewolucję Franc.; obok wymienionych, gł. myślicielami o. byli D. Diderot, D. Hume, G.E. Lessing, M.W. Łomonosow, Wolter; w Polsce o. datuje się od poł. XVIII w. (H. Kołłątaj, S. Konarski, I. Krasicki, S. Staszic, bracia J. i J. Śniadeccy). W literaturze o. wyrażało tendencje dydaktyczne; formy klasycystyczne łączyły się z rokokowymi i sentymentalizmem, u schyłku z preromantyzmem; dawny romans ustąpił miejsca powieści realistycznej, w której - i w dramacie - bohater mieszczański wyparł szlachetnie urodzonych; rozwijała się liryka, zwł. sentymentalna, powiastka filozoficzna jako nowy rodzaj prozy, eseistyka prasowa; z końcem o. wystąpił nurt rewolucyjny obok poszukującego źródeł narodowych w ludowości i wczesnoromantycznego. Gł. autorzy: Wolter, J.J. Rousseau, D. Defoe, H. Fielding, J. Swift, P. Choderlos de Laclos, D. Diderot, G.E. Lessing, P.A. de Beaumarchais, J.G. Herder, A.N. Radiszczew, J.W. Goethe, F. Schiller; w Polsce I. Krasicki, A. Naruszewicz, S. Trembecki, F. Karpiński, J. Jasiński.
- oświecenie, - okres wdziejach kultury...
- oświecenie, „genialna myśl”
- oświecenie, okres w dziejach kultury...