BUDOWLE – SYMBOLE PRZEMIAN
Łazienki – stworzone jako prywatna rezydencja Stanisława Augusta, była tworzona równocześnie z przebudową Zamku Królewskiego. W 1766 r. król kupił Zamek Ujazdowski wraz z należącym do niego zwierzyńcem, na terenie którego znajdowały się dwa obiekty. Jednym z nich była Łazienka Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, pawilon mieszczący łaźnię w formie groty, słynne dzieło Tylmana z Gamerem.
Na zlecenie Stanisława Augusta, w latach 1775-95 Merlini przeistoczył niewielką budowlę w piękny, klasycystyczny pałac. Podwyższył ją o jedno piętro, powiększył o boczne skrzydła, przyozdobił nową fasadą, na dachu postawił nadbudówkę, tzw. belweder. Rezydencję oblewają wody wielkiego stawu, stąd jej nazwa: Pałac na Wyspie. Fasada południowa, z czterokolumnowym portykiem, zwieńczona jest balustradową attyką z posągami przedstawiającymi cztery pory roku, cztery żywioły i cztery kontynenty. Fasada północna jest bardziej monumentalna. Jej czterokolumnowy portyk wieńczy tympanon. Rzeźby stojące na tarasie, dzieło F. Pincka, przedstawiają gladiatorów.
Charakterystyczny portyk pałacu Łazienkowskiego, z wysokimi czterema kolumnami, powtarzany był wielokrotnie w architekturze polskiego klasycyzmu w XVIII i XIX wieku, w pałacach i obiektach użyteczności publicznej. Autorem dekoracji wnętrz Łazienek jest Kamsetzer, a przy ich zdobieniu pracowali też malarze J.P. Plersch i Bacciarelli, rzeźbiarze A. Le Brun, F. Pinck, J. Monaldi, T. Righi oraz sztukatorzy J.M. Graff i G. Staggi. Sala Balowa zwana Białą, Gabinet Portretowy, Sala Salomona, rotunda z posągami królów polskich i popiersiami cesarzy rzymskich, Galeria, Pokój Bachusa i Łazienka (pozostałość Łazienki Lubomirskiego) Balowa – prostokątna w rzucie, wysoka na dwie kondygnacje, wypełniona światłem, które wpada przez wielkie okna i odbija się od luster.
Wrażenie świetlistości, lekkości, odmaterializowania wnętrza podkreśla jasna tonacja kremowych stiuków ścian i sufitu. Na piętrze mieszczą się apartamenty prywatne króla. Zniszczony w czasie ostatniej wojny pałac z pietyzmem zrekonstruowano. Umieszczono w nim ocalałe zbiory sztuki, które niegdyś były własnością Stanisława Augusta.
Niewielki Pałac Na Wodzie nie wystarczał na potrzeby króla i jego gości. Na terenie parku zbudowano zatem szereg mniejszych budowli, w większości dzieł Merliniego: Pałacyk Myślewicki, Biały Domek (zachował się w pierwotnym kształcie do dziś), Pomarańczarnię z salą teatralną, Wodozbiór zaprojektowany na wzór grobowca Cecylii Metelli w Rzymie, dwie kordegardy. Nad stawem Kamsetzer wzniósł Amfiteatr przypominający antyczny teatr w Herkulanum. Ruiny stanowiące stałą dekorację sceny wzorowane są na pozostałościach świątyni Jowisza w Baalbek w Libanie.
Równolegle z rozbudową Łazienek tworzono rozlegly park, w którym regularny ogród w stylu francuskim harmonijnie łączy się z założonym później krajobrazowym parkiem w stylu angielskim. Twórcami tego założenia byli ogrodnicy królewscy: Schneider, Schulz i J.Ch. Schuch (park krajobrazowy). Teatr, woda i otaczająca zieleń tworzą jednorodną całość. W parku łazienkowskim odbywały się festyny i uroczystości urządzane przez króla, dostępne dla wszystkich.
Po powstaniu styczniowym park został otwarty dla publiczności i stał się ulubionym miejscem spacerowym warszawiaków. Teatr w Pomarańczarni jest jednym z nielicznych zachowanych XVIII-wiecznych teatrów w Europie.W architekturze znalazły odzwierciedlenie przemiany, jakie w czasach oświecenia nastąpiły w życiu społecznym, gospodarczym i umysłowym kraju – rozwój miast, zaczątki kapitalizmu, rozwój nauki, oświaty, kultury, tendencje do wzmocnienia obronności kraju. Powstają liczne obiekty użyteczności publicznej: ratusze, teatry, szkoły, biblioteki, szpitale, koszary, budowle przemysłowe, jak też służące komunikacji lub poprawie warunków sanitarnych, np. zdroje miejskie, wodozbiory.
W miastach pojawiają się pierwsze domy handlowe i kamienice czynszowe. Wszystkie ważniejsze gmachy użyteczności publicznej przybierały zewnątrz formy klasycystyczne, ale przy ich projektowaniu znacznie większą niż dotąd wagę przywiązywano do ich funk cji użytkowych. Coraz częściej się zdarzało, że funkcja znajdowała wyraz w rozwiązaniu fasad i ich dekoracji. Jednym z najwcześniejszych przykładów – symboli tych wszystkich przemian – jest kamienica bankiera Piotra Fergussona Teppera, wzniesiona w 1774 r. przy ulicy Miodowej w Warszawie (według projektu Szregera). Był to jednocześnie dom handlowy, bankierski, jak też kamienica czynszowa. Dom Teppera został wysoko oceniony przez współczesnych jako nowatorskie rozwiązanie wielofunkcyjne.
Dziesięć lat później powstał na Krakowskim Przedmieściu nowoczesny dom handlowy Roesslera i Hurtiga, dzieło Zuga. W przyziemiu mieścił wielkie sklepy z wychodzącymi na ulicę witrynami. Wyżej, podobnie jak w domu Teppera, były mieszkania do wynajęcia. Architektura domu, z wyraźnie zaznaczonym podziałem na cztery kondygnacje, rytmem okien i lekko wyładowanym gzymsem, przypomina nieco renesansowe pałace we Florencji. W tym czasie w stolicy zaczęło pojawiać się coraz więcej sklepów, bowiem władze miejskie stopniowo likwidowały handel w kramach. W dziedzinie budownictwa użyteczności publicznej ważną rolę odegrali architekci Szreger i Zug. Szreger zbudował ratusz w Skierniewicach, opracował projekt zespołu budynków redutowo-teatralnych dla stolicy.
Zug należał do prekursorów budownictwa teatralnego, hotelowego, bibliotecznego, a także przemysłowego. Zaprojektował m.in. hotel „Pod Białym Orłem” na Tłomackiem w Warszawie, który stał się prototypem hoteli XIX-wiecznych. Do swych projektów czerpał wzory z budowli starożytnej Grecji i Rzymu oraz renesansu. Jednocześnie w nowatorski sposób rozwiązywał układy funkcjonalne i korzystał z najnowszych wynalazków technicznych epoki. Do naszych czasów dotrwały tylko nieliczne jego realizacje, ale zachowały się wizje projektowe. W czasach oświecenia powstawały też liczne obiekty związane z rozwojem nauki i oświaty. Merlini zaprojektował gmach Akademii Nauk i dobudował do Zamku Królewskiego skrzydło dla potrzeb biblioteki. Przebudowano w Warszawie Pałac Kazimierzowski na Szkołę Rycerską.
Rokokowa budowla Jakuba Fontany z lat czterdziestych XVIII w. otrzymała klasycystyczny wygląd, nadany jej przez Zawadzkiego. Chodziło o to, aby szata architektoniczna wyrażała treści ideowe. W związku z postulatami Komisji Edukacji Narodowej opracowano projekt szkoły dla potrzeb parafialnych. Kubicki przebudował dwa klasztory w Krzemieńcu na budynek szkolny, w którym znalazło później swoją siedzibę słynne Liceum Krzemienieckie. Powstały dwa obserwatoria astronomiczne: jedno w Wilnie, dla potrzeb miejcsowej Akademii (dzieło Marcina Knakfusa) i drugie wzniesione w latach 1788-92 na terenie Ogrodu Botanicznego w Krakowie Obserwatorium Akademii Krakowskiej, zaprojektowane przez Feliksa Radwańskiego przy współudziale Zawadzkiego.
Spośród obiektów poświęconych kulturze na czoło wysuwają się teatry. Z inicjatywy Stanisława Augusta stworzono salę teatralną w Zamku Królewskim, amfiteatr w Łazienkach i założono w 1765 r. Teatr Narodowy. Początkowo mieścił się w Operalni w Ogrodzie Saskim, potem w pałacu Radziwiłłowskim przy Krakowskim Przedmieściu. Ale dopiero w latach 1824-33 Antonio Corazzi wybudował ogromny gmach Teatru Wielkiego przy placu Krasińskiego, gdzie Teatr Narodowy znalazł okazałą siedzibę.
Rozwijające się miasta potrzebowały nowych obiektów dla władz miejskich. Najbardziej monumentalny ratusz powstał w Wilnie, dzieło Wawrzyńca Gucewicza, reprezentanta surowego klasycyzmu, ucznia wybitnego francuskiego architekta, Claude’a Ledoux. Ratusze (np. w Siedlcach), inne budowle użyteczności publicznej, liczne szkoły projektował Stanisław Zawadzki – architekt Komisji Edukacji Narodowej. Działając później w korpusie inżynierii wojsk koronnych wznosił fortyfikacje i obiekty wojskowe. Przebudował Arsenał warszawski i Zamek Ujazdowski na koszary, zbudował koszary na Żoliborzu w Warszawie oraz w Kamieńcu Podolskim.