W swojej walce o zachowanie instytucji republikańskich Cyceron trafił na więcej niż godnego przeciwnika. Po raz pierwszy stanęli naprzeciw siebie w 63 roku, kiedy senat rozważał, jak ukarać uwięzionych wpólników Katyliny. Pierwotnie wydawało się, że uzyskanie wyroku śmierci nie będzie szczególnym problemem – kres temu przekonaniu położyła jednak mowa świeżo desygnowanego na rok 62 pretora. Siła argumentacji Cycerona zawiodła i sugestia, by spiskowców skazać jedynie na dożywotnie więzienie, byłaby zapewne zyskała większość głosów, gdyby szali głosów nie przeważyła ostatecznie powaga Katona Młodszego. Pretorem, który tak skutecznie stawił wtedy czoła popularnemu konsulowi, był Gajusz Juliusz Cezar, przyszły przywódca rzymskiego stronnictwa popularów (od populus = lud, stronnictwo popularów zwyczajowo wspierało lud rzymski przeciw związanym z warstwą senatorską optymatom).
Nie miejsce tu na szersze przedstawienie tego wybitnego rzymskiego wodza i męża stanu, ograniczymy się jedynie do podania podstawowych dat, wyznaczających główne wydarzenia jego kariery. Cezar, krewny dyktatora Mariusza, urodził się 13 VII 100 r. p.n.e. w Rzymie. Niebezpieczne czasy panowania Sulli przetrwał dzięki wstawiennictwu krewnych – dopiero po śmierci dyktatora powrócił do Rzymu i rozpoczął błyskotliwą karierę polityczną: w 68 r. piastował urząd kwestora, w 65 edyla, w 63 został najwyższym kapłanem (pontifex maximus), w 62 pretorem (to właśnie jako desygnowany pretor wziął udział w dyskusji nad skazaniem wspólników Katyliny), w 61 jako propretor zarządzał Hiszpanią Dalszą. W roku 60 zawarł tajemny sojusz polityczny z Pompejuszem Wielkim i Markiem Krassusem (tzw. pierwszy triumwirat) – przyniosło mu to w 59 roku urząd konsula, w 58 zaś namiestnictwo Ilirii i Galii Rzymskiej. Jako namiestnik Cezar rozpoczął systematyczny podbój terenów Galii – zajęło mu to siedem lat. Kiedy przeciwnicy w senacie nie dopuścili do objęcia przezeń konsulatu bezpośrednio po okresie namiestnictwa (prawo rzymskie wymagało, żeby kandydat osobiście starał się o urząd, co wiązało się z koniecznością przebywania w Rzymie), Cezar na początku 49 p.n.e. przekroczył na czele dwu legionów graniczną rzekę Rubikon (to tu wódz wypowiedział sławne słowa Alea iacta est = Kości zostały rzucone) – równało się to rozpoczęciu wojny domowej. Pokonawszy w sierpniu 48 roku p.n.e. wierne senatowi siły pod dowództwem Pompejusza (bitwa pod Farsalos), Cezar rozprawił się z królem Pontu (47 r. p.n.e., bitwa pod Zelą, o której wyniku doniósł przyjacielowi w lapidarnych słowach: Veni, vidi, vici = Przyszedłem, zobaczyłem, zwyciężyłem), a potem z pompejańczykami w Afryce (46 p.n.e. bitwa pod Tapsus) i Hiszpanii (45 p.n.e. bitwa pod Mundą), po czym mógł wreszcie powrócić do Rzymu. Zginął w idy marcowe (15 III) 44 p.n.e. zasztyletowany przez republikańskich spiskowców pod wodzą Marka Brutusa i Gajusza Kassjusza.
Zajmujemy się zaś Cezarem w historii literatury, gdyż był nie tylko wybitnym wodzem i politykiem, ale również wybitnym pisarzem, mistrzowsko władającym prozą. Z jego dzieł przetrwały do naszych czasów Pamiętniki o wojnie galijskiej oraz Pamiętniki o wojnie domowej (pozostałe: Bellum Alexandrinum, Bellum Africum, Bellum Hispaniense stanowią najpewniej dzieła jego oficerów). Zaginął paszkwil Anticato, odpowiedź na również zaginioną Pochwałę Katona pióra Marka Cycerona, mowy, traktat De analogia, i utwory poetyckie.
Dzieło wodza kontynuowali z mniejszym talentem jego oficerowie: najbardziej z nich uzdolniony literacko Aulus Hircjusz spisał VIII księgę Pamiętników o wojnie galijskiej, doprowadzając opis wydarzeń do wybuchu wojny z Pompejuszem (tj. do punktu, w którym rozpoczyna się narracja Pamiętników o wojnie domowej), oraz Bellum Alexandrinum (opis walk Cezara w Egipcie). Dwie pozostałe kontynuacje są mniej udane: wymuszone archaizacje utrudniają lekturę Bellum Africum, a zasadniczy brak stylistycznej jedności pozostaje najbardziej charakterystyczną cechą Bellum Hispaniense.
Na Pamiętniki o wojnie galijskiej, najpopularniejsze dziś dzieło wodza, składa się 7 ksiąg wspomnień z okresu podboju Galii, w tym m.in. opis inwazji Helwetów, wojny z Ariowistem (księga I), walk z wojowniczymi plemionami Armoryki (dzisiejszej Normandii; księga III), zmagań z germańskimi Uzypetami i Tenkterami oraz galijskimi władcami Ambioryksem i Indutiomarem (księga IV), dwu wypraw przeciw Brytom (księgi IV i V), pacyfikacji Galii Belgijskiej (księga VI) i wreszcie powstania Wercyngetoryksa (księga VII). Nader cenne są ekskursy etnograficzne, w których omawia wódz obyczaje i prawa Galów i Germanów, opisy społeczności druidów czy interesujące dywagacje natury zoologicznej (dowiadujemy się z nich m.in. że łosie pozbawione są stawów kolanowych!). Niedokończone Pamiętniki o wojnie domowej przedstawiają z kolei w 3 księgach wydarzenia lat 49/48. Brak retorycznych ozdobników i taniego efekciarstwa, faktograficzny styl i konsekwentne używanie trzeciej osoby, kiedy mowa o samym autorze dzieła (np. Spacyfikowawszy Galię, Cezar...) składają się na dominujące wrażenie obiektywizmu, niemniej nie można ignorować zamierzonej politycznej funkcji Pamiętników: ta ostatnia jest szczególnie widoczna w opisie wojny z Pompejuszem, w którym sławi Cezar sprawiedliwość i łaskawość – własną, oczywiście.