Niezmierzone wprost pole aktywności stało się udziałem Józefa Ignacego Kraszewskiego (1812-87). Publikował w zakresie literatury (prozy, epiki poetyckiej, liryki, dramatu etc.), krytyki literackiej i artystycznej, historii i filozofii, historii sztuki i etnografii... Do dziś właściwie poczytnością cieszą się powieści historyczne i obyczajowe tego autora, w których objął on szmat polskich dziejów od czasów legendarnych do saskiej i stanisławowskiej doby (najczęściej przypominane tytuły to Stara baśń, Zygmuntowskie czasy, Brühl, Ostatnie chwile księcia wojewody).
Nie pisał ku pokrzepieniu serc, wybrał raczej drogę krytycznej refleksji nad dziejami Pol- ski. Prawdę historyczną uznawał za rozstrzygający czynnik przedstawienia powieściowego, artystyczne opracowanie tworzywa dziejowego uważając za czynnik zależny od realiów. Mając doświadczenie benedyktyńskich badań archiwalno-antykwarycznych chętnie posługiwał się metodą fabularyzacji źródeł, przedkładając model powieści dokumentalnej nad bardziej efektowne środki romansu historycznego. Podobną wierzytelność wobec materii pisarskiej wykazywał w prozie o tematyce współczesnej. Skrupulatnie przyswajał sobie techniki pisarskie, sprzyjające osiąganiu efektu "wiernego kopiowania", realizmu szczegółów. Miał nieprzeciętny dar obserwacji, wniósł do literatury polskiej klasyczne pozycje z zakresu podróżopisarstwa (przede wszystkim Wspomnienia Wołynia, Polesia i Litwy).
Często pomysły literackie czerpał wprost z życia, czego nie starał się zatajać. Kamieniem milowym w dziejach prozy realistycznej okazała się rozległa panorama środowisk społecznych Latarnia czarnoksięska. Obrazy naszych czasów (1843-44). Ten przykład rozmachu pisarskiego bardzo zaimponował pisarzowi o pokolenie starszemu, Józefowi Korzeniowskiemu (m.in. Spekulant, Kollokacja, Krewni), który wniósł do konstrukcji fabularnej powieści współczesnej rutynę dramatopisarza i znacznie przyczynił się do udoskonalenia konstrukcji powieściowej w literaturze rodzimej. Wśród powieści Kraszewskiego o tematyce aktualnej nie brakło utworów, autobiografizmem podszytych, o poetach i artystach, przede wszystkim jednak zapadły w pamięć zbiorową tzw. powieści ludowe, pisane z pozycji obywatela, który dla sprawy chłopskiej jest w stanie narazić się na konflikt z opinią ziemiańską.
Wśród powieści ludowych (m.in. Historia Sawki, Ostap Bondarczuk, Chata za wsią) szczególne miejsce zajmuje Ulana (1843), wysokiej wartości artystycznej opowieść "z prawdziwego życia" o tragicznej miłości zamężnej chłopki do pana z dworu. Jako "Bolesławita" ogłosił Kraszewski szereg ty- tułów powieściowych, związanych z powstaniem styczniowym i okresem go poprzedzającym (m.in. Dziecię Starego Miasta, My i oni, Para czerwona). Cykl ten w pewnym stopniu należy do dziejów romantycznego legendotwórstwa politycznego. Generalnie jednak powieść o tematyce współczesnej zmieniała sytuację w literaturze na niekorzyść poezji i romantyzmu. Poezję wypierała proza. Romantyzm ustępował realizmowi.