Proza wybitnego pisarza rosyjsko-amerykańskiego, Vladimira Nabokova (1899-1977), jest zjawiskiem jedynym w swoim rodzaju, wymykającym się wszelkim klasyfikacjom, tym niemniej autora słynnej Lolity uznaje się za prekursora postmodernizmu.
Rodzina pisarza wyemigrowała z Rosji w 1919 roku i tułała się po różnych miejscach w Europie, aby w końcu osiąść w Berlinie. W niemieckiej stolicy został zastrzelony ojciec Vladimira, człowiek bardzo zaangażowany w polityczne działania porewolucyjnej emigracji rosyjskiej. W swoim europejskim okresie Nabokov pisał głównie po rosyjsku, acz już podczas studiów w Cambridge (1919-22) zdarzało mu się publikować teksty po angielsku. Do roku 1940, kiedy to dotarł do Ameryki, napisał osiem powieści po rosyjsku, tudzież wiele utworów poetyckich, opowiadań i kilka sztuk. W Stanach od 1941 roku pracował jako wykładowca uniwersytecki, najpierw w niedużym Wellesley College w okolicach Bostonu, a później w prestiżowym Cornell University.
Dzięki swoim wykładom i recenzjom dał się poznać jako błyskotliwy krytyk i interpretator prozy europejskiej. Nabokov zajmował się także przekładami; w tej dziedzinie największymi jego osiągnięciami były rosyjskie tłumaczenie Alicji w krainie czarów i angielski przekład Eugeniusza Oniegina. W latach 40. pisarz pracował także w muzeum zoologicznym przy Harvard University; wielką jego pasją były motyle, na których znał się nie gorzej niż uniwersyteccy entomolodzy. W roku 1960 Nabokov wraz z żoną wyjechał z USA, na krótko zamieszkali w Nicei, wreszcie na dobre osiedlili się w szwajcarskim miasteczku Montreux. W powieściach Nabokova o wiele istotniejsza aniżeli zarysowana w nich rzeczywistość jest literacka konstrukcja, tak misterna, skomplikowana i wielopłaszczyznowa, że czytelnik odnosi wrażenie, jakby błądził w labiryncie zbudowanym ze słów.
W przeciwieństwie do realistów, którym zależało na klarownym przekazie treści społecznych i moralnych, Nabokov nie pisze powieści, z których wynikałby jakiś jednoznaczny przekaz. Prawda jest zawsze mirażem, o czym zarówno bohaterowie, jak i czytelnicy prozy Nabokova przekonują się zawsze poniewczasie, toteż odkrywanie ułudy świata jawi się im jako doświadczenie dość frustrujące. Pisarz prowadzi nieustanną grę z czytelnikiem, na każdym kroku podsuwając mu fałszywe tropy. Nawiasem mówiąc Nabokov był wielbicielem szachów, a jego powieści można porównać do wielopoziomowych szachownic, na których autor, postacie literackie i czytelnik rozgrywają swoje partie. Proza Nabokova jest wysmakowana, erudycyjna i aluzyjna; w rzeczy samej aluzje u autora Lolity - tak jak dzieje się to w postmodernizmie w ogóle - wyznaczają istotny obszar gry między czytelnikiem i tekstem.
Pisarz docenia w języku jego brzmienie i wieloznaczność, a nie zdolność nazywania rzeczy. Przegląd anglojęzycznej twórczości Nabokova należy rozpocząć od pierwszej powieści, jaką w tym języku napisał, czyli The Real Life of Sebastian Knight (Prawdziwe życie Sebastiana Knighta, 1941). Narrator, ukrywający się za inicjałem V., chce napisać biografię niedawno zmarłego brata, tytułowego Sebastiana Knighta, znanego angielskiego pisarza o rosyjskim rodowodzie. Tematem powieści jest więc z jednej strony swoiste prywatne "śledztwo" V. w sprawie życiorysu tajemniczego brata, a z drugiej powstawanie książki. Powieść Pnin (1957) oddaje imigranckie doświadczenia samego Nabokova. Timofiej Pawłowicz Pnin to zagubiony, wyalienowany, zahukany, pozbawiony pewności siebie rosyjski emigrant, profesor literatury na prowincjonalnej amerykańskiej uczelni. Spośród dzieł Nabokova najbardziej zaskakującą strukturę posiada Pale Fire (Blady ogień, 1962), złożony z poematu Johna Shade’a oraz rozbudowanego komentarza autorstwa Charlesa Kinbote’a, sąsiada i przyjaciela Shade’a.
Kinbote widzi w tym wierszu coś zupełnie innego niż ów tekst na pierwszy rzut oka wyraża; zdaniem komentatora, wiersz nie wykorzystuje motywów z biografii Shade’a, lecz za pomocą szyfrów opowiada o ucieczce księcia Karola Ukochanego z pogrążonego w rewolucyjnej zawierusze kraju Zembla, skąd notabene sam Kinbote przyjechał do Ameryki. W swojej ostatniej wielkiej powieści pt. Ada (1969) Nabokov stworzył melodramatyczną fabułę znaną z powieści realistycznej, ale akcję umieścił na zmyślonej planecie Antiterra. Najbardziej znany utwór Nabokova - Lolita (1955) - wywołał w swoim czasie literacki skandal z powodu zawartych w nim treści erotycznych, w latach 50. trudnych do przyjęcia dla purytańsko usposobionych czytelników.
Żadne amerykańskie wydawnictwo nie podjęło ryzyka opublikowania przedłożonego przez Nabokova manuskryptu, dlatego koniec końców Lolita trafiła do paryskiej oficyny Olympia Press, specjalizującej się w literaturze erotycznej, ale otwartej na propozycje autorów ambitniejszych, którzy mieli kłopoty z wydaniem książek ze względów obyczajowych. W Olympia Press wychodziły powieści pisarzy takiego kalibru, jak Henry Miller, Samuel Beckett, Lawrence Durrell, James Patrick Donleavy czy William Burroughs. W USA, Anglii, a z czasem także we Francji Lolita została objęta cenzurą. Sam temat Lolity - erotyczna fascynacja dojrzałego mężczyzny, Humberta Humberta, dwunastoletnią dziewczynką - wydaje się mieć posmak sensacji, ale czytelnik oczekujący pieprznej erotyki szybko się rozczaruje, a nawet sfrustruje.
W tej powieści, zakończonej motywem morderstwa popełnionego przez Humberta na mężczyźnie, dla którego Lolita go porzuciła, wątek erotyczny jest zgoła środkiem do celu. Najważniejszą rolę odgrywają tu: język - finezyjny, wyszukany, wysublimowany i uwodzący brzmieniem, misterna konstrukcja, mnożące się, erudycyjne odwołania do innych dzieł, bardziej lub mniej znanych, między innymi do wierszy i niesamowitych opowieści Edgara Allana Poego. Pod otoczką erotyzmu kryje się prawdziwe sedno powieści - celebracja literatury.