Główny bohater powieści Czesława Miłosza Dolina Issy.
Dwunastoletni chłopiec (noszący cechy autora z lat młodości), potomek zamieszkałej na Litwie polskiej, szlacheckiej rodziny Surkontów, syn Tekli z domu Surkont i Teodora Dilbina. Ojciec Tomasza bierze udział w wojnie polskobolszewickiej, matka przebywa za granicznym kordonem. Tomasz spędza sielskie dzieciństwo pod opieką dziadka Kazimierza ➞ Surkonta i babki Michaliny w położonej w dolinie Issy wsi Ginie, dokąd z rzadka docierają echa wojny, nie zakłócając rytmu życia mieszkańców.
W dzikiej krainie lasów, jezior i moczarów Tomasz dostępuje wtajemniczenia w prawa przyrody - odkrywa bujność na- tury, prowadzi księgę ptaków, towarzyszy sąsiadowi, Romualdowi Bukowskie- mu, w polowaniach. Przyjaźni się z dziećmi litewskiego chłopa Akulonisa, z jego córką Onutè przeżywa pierwsze wtajemniczenia erotyczne. Chłopca otaczają oryginalni ludzie, żyjący w świecie zabobonów i pradawnych wierzeń. Każdy nosi jakąś tajemnicę, każdy naznaczony jest jakimś cierpieniem. Na dzieciństwie Tomasza odciskają piętno tyleż fascynujące, co groźne zdarzenia: samobójstwo ➞ Magdaleny, historia ➞ Baltazara, granat wrzucony przez okno przez litewskiego chłopa z niechęci do "panów", śmierć babki Bronisławy Dilbinowej.
Jednym z najbardziej przerażających doświadczeń jest dla chłopca widok świętokradczego eksperymentu jego rówieśnika, Domcia, który przekłuwa szewskim szydłem hostię, chcąc w ten sposób sprowokować Boga do zamanifestowania swojej obecności. Nie mniej traumatycznym przeżyciem staje się zastrzelenie przez Tomasza wiewiórki. Konanie bezbronnego zwierzątka wywołuje u chłopca szarpiące poczucie winy, którą pragnie zmyć, karząc się dwudniowym postem. Wydarzenie z wiewiórką boleśnie uświadamia Tomaszowi grozę wszechobecnej śmierci i rodzi pytanie o to, dlaczego Bóg stworzył świat pełen bezsensownego cierpienia. Zdobywający samotnie wiedzę o świecie chłopiec dostrzega swoją odmienność od dzieci, które go otaczają - czuje się od nich gorszy (na co ma wpływ niepowodzenie w polowaniu z Romualdem).
Przyjazd matki zapowiada koniec dzieciństwa. Tekla Dilbinowa zo- staje we dworze Surkontów przez całą zimę i wiosnę. W czerwcu trzynastoletni chłopiec opuszcza na zawsze dolinę Issy, by przedostać się z matką za granicę, gdzie czeka na niego dorosłe życie. W ekranizacji Doliny Issy (T. Konwicki, 1982) w postać Tomasza wcielił się Maciej Mazurkiewicz.