dyscyplina naukowa zajmująca się analizą piśmiennictwa historycznego oraz jego metodologią i formami wyrazu; także piśmiennictwo opisujące dzieje (dziejopiśmiennictwo), przyjmuje ona zróżnicowane formy w zależności od przedmiotu (h. filozoficzna, h. marksistowska), aspektu (h. polityczna, społeczna, ekonomiczna, kulturowa), celu (naukowy, dydaktyczny, ideologiczny, religijny) oraz metod badań. Rozumiana jako dziedzina wiedzy wraz z rezultatami jej analiz oraz badawczą i dydaktyczną infrastrukturą instytucjonalną (wydziały uniwersyteckie, instytuty naukowe, towarzystwa naukowe). Początki h. sięgają staroż. Egiptu, Mezopotamii, Chin. Od chwili wynalezienia pisma posługiwano się nim przy upamiętnianiu świetności i rodowodów władców oraz opisów ich zwycięstw. Za kolebkę h. uważa się Grecję, gdzie w VI w. p.n.e. pojawiły się kompilacje prac autorów piszących przemowy na zamówienie (logografów), a w V w. p.n.e. powstało dzieło Herodota, będące świadectwem szerokich zainteresowań światem, stosunkami międzyludzkimi i dociekliwości w obserwowaniu zjawisk i poszukiwaniu ich przyczyn. Bardziej jeszcze dbał o precyzję opisu i wiarygodność dokumentów, młodszy od Herodota, Tukidytes, zaś Ksenofont (IV w. p.n.e.) wzbogacił literacko formy opisów historycznych. H. rzymska ograniczała się do narracji patriotycznej (Liwiusz, I w. p.n.e.); nie dotyczyło to jednak dzieł Tacyta (I/II w.), który dawał przykład dbałości o wartość informacji i źródeł. H. średniowieczna skupiała się na historii uniwersalnej, dotyczącej głównie dziejów chrześcijaństwa, a obok tego rozwijały się roczniki, kroniki i hagiografie, często o małym zasięgu, służące celom propagandowym i religijnym; wielką rolę odgrywały w nich czynniki nadprzyrodzone. W okresie renesansu powracano do wzorców starożytnej h., znów pojawił się krytycyzm wobec źródeł i informacji. Oświecenie przyniosło przewrót umysłowy; historyków (Wolter, Monteskiusz) interesowała już nie tylko polityka królów, lecz również prawo, gospodarka, obyczaje, nauka, sztuka; w pracach z tego okresu wyjaśniano dzieje odwołując się do czynników naturalnych (środowiska, klimatu, wierzeń). Szczególną rolę odegrali tu autorzy franc. i ang. (E. Gibbon, D. Hume), a także niem., którzy byli prekursorami nowoczesnej h. W okresie romantyzmu historycy (S. de Sismondi, J. Michelet) dostrzegli klasy społeczne jako siły walczące o wyzwolenie i zajmujące coraz więcej miejsca w historii. Takie widzenie świata ugruntowali zwolennicy tezy o genetycznym i ewolucyjnym ujmowaniu dziejów (G. Hegel, K. Marks). W ciągu XIX w. największe zainteresowanie historyków budziły tematy polityczne, gł.: rewolucja franc. i Napoleon, wzrost potęgi Prus i zjednoczenie Niemiec, rewolucja ang. i geneza imperializmu czy powstanie i rozwój cesarstwa ros. Pod koniec XIX w. nastąpił głęboki kryzys h. Dostrzeżono bezużyteczność h. i sprzeczność pomiędzy jej programowymi hasłami a praktyką. Nowe koncepcje filozofii dziejów (B. Croce) negowały istnienie prawidłowości w historii, głosząc autonomizm i niepowtarzalność faktów historycznych. Pragnąc dostosować h. do nowych wymagań i odeprzeć zarzuty krytyków, podejmowano więc próby określenia nowych podstaw metodologicznych h. uwzględniających dorobek innych nauk: ekonomii (H. Pirenne), socjologii i kulturoznawstwa (J. Huizinga) czy filozofii. Po II woj. świat. nastąpił rozwój studiów dotyczących krajów pozaeuropejskich. Historia polskiej h. sięga czasów Mieszka I i Bolesława Chrobrego, na których dworach spisywano roczniki; potem zwyczaj ten upowszechnił się w klasztorach i biskupstwach; na potrzeby kościelne i misyjne pisano także hagiografie (żywoty świętych). Znakomitym dziełem była kronika książąt polskich napisana (1113-1116) przez nieznanego cudoziemca zw. Gallem Anonimem. Z XIII w. pochodzi Kronika mistrza Wincentego Kadłubka i Kronika Wielkopolska (zawierająca po raz pierwszy zapisane dzieje Słowiańszczyzny). Najwybitniejsze dzieło XV w. stanowi Kronika Jana Długosza przedstawiająca obszernie całość dziejów Polski, oparta na wielu materiałach źródłowych. Dzieło Długosza kontynuował M. Kromer i pierwszy piszący po polsku historyk M. Bielski. W XVII w. nie odnotowano wybitnych prac h., dopiero w czasach saskich zapoczątkowano gromadzenie źródeł i ich krytyczne wydania, dając tym początek naukowej h. (J.J. Załuski, S. Konarski, M. Dogiel). Z inicjatywy króla S.A. Poniatowskiego, A. Naruszewicz podjął próbę odpowiedzi na pytania o przyczyny wielkości i upadku Rzeczpospolitej oraz jakich błędów należało unikać, aby ocalić niepodległość (nie zdołał w całości wypełnić tego zadania). W pierwszym okresie zaborów pisarze h. (T. Czacki, W. Surowiecki, H. Kołłątaj) skierowali uwagę na stosunki wewn. i omawiali dzieje rolnictwa, handlu, prawa, oświaty i kultury miast. Prekursorem nowoczesnej nauki h. na gruncie polskim był J. Lelewel; jego metodologia i dorobek zaowocowały pracami młodych historyków w 2. poł. XIX w. (J. Moraczewski, H. Schmitt, W. Heltman, H. Kamieński). Polityka państw zaborczych uniemożliwiała rozwój polskiej h., jedynie w ramach autonomii Galicji (na uniw. w Krakowie i we Lwowie) szkolono kadry historyków. W okresie pozytywizmu w Krakowie, Lwowie i Warszawie działały grupy badaczy, tworzące odrębne szkoły historyczne. Odzyskanie niepodległości 1918 stworzyło nowe możliwości; katedry historii uruchomiono na 5 uniw., pojawiły się wydawnictwa historyczne. W PRL h. znalazła się pod silnym wpływem ideologii marksistowskiej. Wymogi ideologiczne decydowały o wynikach badań h. i ich ocenie; wobec takiej sytuacji wielu historyków, nie chcąc się podporządkować wymaganiom cenzury, skupiało swe zainteresowania na odległych okresach historii (choć i to nie zwalniało od interwencji cenzury). Niezależnie pracowali historycy polscy na emigracji, jednakże wyniki ich prac były w kraju niedostępne.
- historiografia, dziejopisarstwo, piśmiennictwo...
- historiografia, ( historia + gr. grphó...
- HISTORIA SZTUKI, początkowo piśmiennictwo...