rodzaj teatru, w którym gł. postaciami są lalki teatralne, poruszane mechanicznie lub częściej przez ludzi, ukrytych albo znajdujących się na scenie (niekiedy aktorzy występują wespół z lalkami); lalkom użycza głosu prowadząca je postać, rzadziej - osobno usytuowany aktor; historyczne prapoczątki t.l. umiejscawia się w staroż. Egipcie; o wiele dłużej zachował on funkcję kultową (w wielu miejscach Azji, Afryki, obu Ameryk - do dziś); aż do XX w. ewolucja t.l. przebiegała zdecydowanie odmiennie na Wschodzie i na Zachodzie; w Indiach, Indonezji, Chinach, Japonii w t.l. inscenizowano wielkie poematy epickie (także w teatrze cieni), podejmując najistotniejsze tematy religijne, moralne, społ., hist. itd. (w Europie stanowiące domenę teatru aktorskiego); w X w. na Jawie ukształtowała się najsłynniejsza forma teatru cieni - wayang, w różnych odmianach popularna do dziś; kunsztownie wycinane i perforowane figurki wykonywano początkowo gł. ze skóry, osadzone na szkielecie drewnianym lub z kości miały ruchome barki i łokcie, manipulowano nimi dwoma cienkimi drążkami; później pojawiły się bogato zdobione lalki trójwymiarowe (wayang ogląda się z obu stron ekranu: jako teatr cieni i teatr lalek); w Japonii widowiska lalkowe grano przed VIII w., używając drewnianych pacynek, marionetek, figurek wayangu, z połączenia sztuki wędrownych lalkarzy (ningyō - ręcznie poruszane lalki) i opowieści samurajskich (najpopularniejsza opiewała dzieje pięknej Jōruri) powstał gatunek sztuki nazwany ningyō - jōruri; rozkwit artystyczny w XVII/XVIII w. wiązał się z pisanymi specjalnie dla t.l. arcydziełami dramatycznymi Chikamatsu Monzaemona; kolejny wspaniały okres rozpoczął Uemura Bunrakuken, który 1871 zał. w Osace t.l., a wciąż doskonalone widowiska nazwane zostały od jego imienia bunraku. W Europie t.l. znany był już w antyku, ale nie miał specjalnego znaczenia; podobnie w średniowieczu, gdy sięgał po repertuar misteryjny lub ilustrował opowieści rycerskie; renesans i barok wyznaczyły dwa kierunki rozwoju t.l. w Europie: jeden powielał repertuar i rozwiązania teatru aktorskiego, począwszy od lalkowych oper (popularnych we Włoszech i Austrii); drugi to teatr jarmarczny, wywodzący się z komedii dell'arte, wykreował własne postaci charakterystyczne, ulegające modyfikacjom w obrębie poszczególnych kultur (Pulcinella, Poliszynel, Punch i Judy, Hanswurst, Kasperle, Pickelhäring, Pietruszka, Guignol, Tchanches); podstawy artyst. t.l., tworzone od pocz. XX w., były dziełem pojedynczych artystów (Austriak R. Teschner, Rosjanin S. Obrazcow, Włoch V. Podrecca, Czech J. Skupa, Francuz Y. Jolye, Amerykanie T. Sarg, R. Bufano); po II woj. świat. t.l. przestał być kojarzony z teatrem dziecięcym, a w nurcie przeznaczonym dla widzów dorosłych pojawiły się wielkie widowiska (działalność Bread and Puppet Theatre P. Schumanna). W Polsce t.l. to początkowo gł. szopka, której tradycja rozwijana i wzbogacana wieloma miejscowymi cechami (typowymi dla folkloru danego regionu), od XV w. do końca XIX stanowiła jedyny żywotny i autentyczny nurt t.l. w Polsce; w okresie Sejmu Czteroletniego pojawił się polit.-satyryczny uliczny t.l.; na przełomie XIX/XX w. powstają stałe t.l.; w 20-leciu międzywojennym na czoło wysuwają się Kraków, Warszawa (Teatr Kukiełek Baj, zał. 1928, dyr. J. Wesołowski), Poznań i Wilno; po II woj. świat. istniało 27 (przetrwało 25) państwowych t.l.; utworzono wydziały lalkarskie krakowskiej (we Wrocławiu) i warszawskiej (w Białymstoku) PWST.
TEATR, JAREMOWA, JAWAJKA, SMOLKA, JAREMA, KASPERL, WILKOWSKI, JÔRURI, TAKEMOTO, TEATR CIENI
- teatr lalek, gatunek lub konwencja...
- teatr bunraku, jap. teatr lalek sięgający...
- JAPOŃSKI TEATR, wywodzi się z tańców...