społ.,
w którym działalność niezależnych od państwa różnego typu instytucji, organizacji, związków i stowarzyszeń jest podstawą samodzielnego rozwoju obywateli oraz stanowi wyraz ich osobistej aktywności. Idea s.o. sięga starożyt., za jej prekursora uważa się Arystotelesa, dla którego najwyższym wyrazem istnienia s.o. było utworzenie państwa (polis). Człowiek bowiem, jako istota społ. (politikon zoon), nie może żyć poza nim, gdyż tylko w państwie może urzeczywistniać się jego społ. natura. Do tej koncepcji nawiązywali myśliciele epoki oświecenia. J. Kant używał określenia Die brgeliche Gesellschaft, co oznaczało dosłownie s.o. (der Brger - obywatel) bądź społ. burżuazyjne, zamożnych mieszczan. Z kolei u J.J. Rousseau ideę s.o. wyrażała jego teoria suwerenności ludu i woli powszechnej. Dla G.W.F. Hegla s.o. to: system realizacji celów indywidualnych i grupowych w produkcji i wymianie rynkowej; system praw wolnych obywateli, których podstawą jest własność prywatna i rynek; system opieki, tj. rodzina, publiczne instytucje opiekuńcze, samorządowe zrzeszenia. We wszystkich tych koncepcjach dominuje pogląd, że życie publiczne zapewnia jednostce większą możliwość samorealizacji niż życie prywatne. Po K. Marksie, który zredukował heglowskie pojęcie s.o. do stosunków ekonomicznych (własność i wymiana rynkowa) termin nie był używany (zastąpiony przez nazwę społeczeństwo). Powrócił do języka polit.
w latach 80. i 90. XX w., podkreślano wówczas konieczność samoorganizowania się obywateli i ograniczenia wpływu państwa na ich życie. Szeroko stosowany w rozważaniach dot. źródeł, przebiegu i charakteru rozpadu, realnego socjalizmu. W analizach tych (przygotowanych przez m.in. Komitet Obrony Robotników i "Solidarność") zwracano uwagę na rolę samodzielnych, niezależnych od państwa komunistycznego ( komunizm), organizacji społ. i zawod., w powoływaniu struktur s.o., będących w opozycji w stosunku do oficjalnych instytucji komunist. Podkreślano przy tym, że powstanie i trwanie państw totalitarnych ( totalitaryzm) było możliwe wszędzie tam, gdzie s.o. było słabe. Dlatego też społ. podstawą państwa demokr. ( demokracja) jest wolne i dobrze zorganizowane s.o. Za s.o. uznaje się takie, w którym: a) suwerenem władzy jest naród sprawujący ją przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio; b) władza działa w granicach i na podstawie prawa; c) system źródeł prawa uwzględnia interesy obywateli; d) istnieje prawny system ochrony praw i wolności obywat.; e) funkcjonują instytucje gwarantujące przestrzeganie praw (np. Trybunał Konstytucyjny, Rzecznik Praw Obywatelskich); f) zapewnia się obywatelom możliwość uczestniczenia w życiu społ.; istnieją prawne gwarancje tworzenia organizacji wyrażających interesy obywateli.
- SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE, (polit.)
- SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE, (społ.)
- społeczeństwo otwarte, typ społeczeństwa,...