Reklama

AMERYKA POŁUDNIOWA

Reklama

kontynent na półkuli zach. (czwarty co do wielkości na Ziemi); pow. 17,8 mln km2; oblewany od wsch. wodami Atlantyku, od zach. O. Spokojnego, od Antarktydy oddzielony Cieśn. Drake’a, z Ameryką Środk. i Płn. połączony Przesmykiem Panamskim; skrajnymi punktami części lądowej Ameryki Płd. są przylądki: na płn. Gallinas (12°25’ N), od wsch. Branco (34°47’ W), od płd. Froward (53°54’ S), od zach. Parinas (81°20’ W); rozciągłość południkowa 7400 km, równoleżnikowa 5200 km.

UKSZTAŁTOWANIE POWIERZCHNI: słabo rozwinięta linia brzegowa, nieliczne wyspy i archipelagi, najw.: Ziemia Ognista, Riesco, Santa Inés, Wellington, Marajó (u ujścia Amazonki), Trynidad oraz bardziej oddalone Falklandy, Galápagos, Juan Fernandez; rzeźba terenu w części wsch. i środk. przeważnie nizinna, na zach. górzysta; średnia wys. 655 m; najgłębsza depresja w solnisku Salinas Chicas 42 m p.p.m.; wzdłuż zach. wybrzeża potężne góry fałdowe – Andy, obszar aktywny sejsmicznie, z czynnymi wulkanami, m.in. Llullaillaco 6723 m (najwyższy wulkan Ziemi) i Cotopaxi 5896 m; na wsch. od Andów rozciągają się niziny Orinoko Nizina, Amazonki (największa aluwialna nizina na świecie), Boliwijska i La Platy, które od strony Atlantyku obramowane są wyżynami: Brazylijską, Gujańską, Patagońską. Na kontynencie wyróżnia się 6 regionów geograficznych: 1. Andy, 2. wyż. Brazylijską i Gujańską, 3. niz. rz. Orinoko, 4. Amazonię, czyli Niz. Amazonki, 5. pampę w Argentynie, Paragwaju i Boliwii, 6. Wyżynę Patagońską.

BUDOWA GEOLOGICZNA. Najstarszymi fragmentami kontynentu są tarcze: brazylijska i gujańska, zbudowane z prekambryjskich skał metamorficznych i magmowych; niecki Amazońska, Orinoko i La Platy wypełnione są osadami paleozoicznymi, mezozoicznymi i kenozoicznymi; większość obszaru Patagonii powstała w okresie prekambru i paleozoiku; Andy uformowane zostały w orogenezie alpejskiej, przede wszystkim w trzeciorzędzie; aż do triasu Ameryka Płd. była zrośnięta w jedną płytę lądową z Afryką, tworząc prakontynent Gondwany; połączenie lądowe z Ameryką Północną otwarło się w trzeciorzędzie. Do głównych bogactw mineralnych Ameryki Płd. należą: rudy żelaza, cynku, ołowiu, manganu, cyny, antymonu, molibdenu, uranu, boksyty, diamenty i beryle, siarka, ropa naftowa.

KLIMAT I STOSUNKI WODNE. Ameryka Płd. rozciąga się przez wszystkie strefy klimatyczne, od równikowej na północy, przez zwrotnikową, podzwrotnikową, umiarkowaną do subpolarnej na krańcu południowym; w Andach klimat chłodny, górski z wyraźną piętrowością. Średnia miesięczna temp. na Niz. Amazonki wynosi 24–28°C, na Ziemi Ognistej 1–14°C; średnie roczne opady: 4000 mm w Amazonii, najw. ok. 7000 mm na zach. stokach Kordyliery Zach. w Kolumbii, najniższe ok. 50 mm w środk. Andach (pustynia Atacama), ok. 300 mm w Patagonii. Rzeki w 85% należą do zlewiska O. Atlantyckiego, 7% odprowadza wody do Pacyfiku, 8% stanowią tereny bezodpływowe.

FLORA I FAUNA. Roślinność Ameryki Płd. w znacznej części zachowała jeszcze swój pierwotny charakter, mimo – niejednokrotnie rabunkowej – gospodarki człowieka; w dorzeczu Amazonki gł. formacją roślinną jest wilgotny, wiecznie zielony las równikowy (dżungla), nad Orinoko dominują sawanny (llanos); wnętrze Wyż. Brazylijskiej, Gran Chaco i Mato Groso zajmują gł. kolczaste lasy – caatinga i kserofityczne zarośla; w wilgotnej części Wyż. Brazylijskiej lasy araukariowe; na nadmorskich terenach namorzyny; środkową Argentynę i Urugwaj pokrywa pampa (o charakterze stepowym); na przedgórzach andyjskich wysokogórskie stepy (puna) oraz zimozielone, twardolistne zarośla, sporo endemitów; w Patagonii stepy i półpustynie, przechodzące na Ziemi Ognistej w tundrę. Z Ameryki Płd. pochodzi wiele roślin uprawnych, m.in.: ziemniak, pomidor, ananas, papryka, kakaowiec, tytoń. Zwierzostan bogaty i zróżnicowany; 32 rodziny ssaków, w tym 16 endemicznych: jaguary i pumy, liczne gat. małp, mrówkojady, tapiry, lamy, pancerniki, dydelfy, nutrie, szynszyle, świnka morska, kapibary, aguti, nietoperze wampiry; z gadów m.in. anakondy i grzechotniki, kajmany, z ryb piranie, dwudyszny płaziniec, z ptaków kondory, nandu, papugi, kolibry, tukany.

DZIEJE. Najstarsze ślady osadnictwa pochodzą sprzed ok. 30 tys. lat (jaskinie Pikimackay w Peru); z ok. 5 tys. lat p.n.e. pochodzą ślady tzw. kultur meksykańskich, które przez Amerykę Środk. docierały w rejon Andów Peruwiańskich, gdzie powstała sieć osiedleńcza związana z uprawą ziemniaków i kukurydzy, przy sztucznym nawadnianiu pól; z I tysiąclecia p.n.e. pochodzi kultura Chavin i młodsze od niej kultury Moche i Nazca, których rozwój przyniósł powstanie pod koniec VI w. n.e. królestw Huari i Tiahuanaco; ok. 1000 lat p.n.e. powstało imperium Chimú ze stol. w Chan-Chan (płn. Peru), nieco później państwo Inków ze stol. w Cuzco (płd. Peru) i Ajwarów nad jez. Titicaca; cywilizacje prekolumbijskie pozostają na obszarze Ameryki Płd. słabo poznane, w XV w. prawdopodobnie znajdowały się na poziomie starożytnego Egiptu; prowadziły obliczenia astronomiczne i opracowały własny kalendarz, wysoko rozwinęły architekturę, umiały wytwarzać przedmioty z miedzi, srebra i złota, posiadały własny system wierzeń; ich rozwój przerwały podboje eur. konkwistadorów, którym początek dały odkrycia K. Kolumba (1492–1504). Obok niego odkrywcami kontynentu byli: A. de Hojeda (1499 – Wenezuela), V.Y. Pinzón (1500 – ujście Amazonki), P.A. Cabral (1500 – Brazylia), V.N. de Balboa (1513 – Przesmyk Panamski), F. Magellan (1520 – opłynięcie kontynentu od płd.), F. Orellana (1540–48 dotarcie do źródeł Amazonki). Ostateczny kres cywilizacji prekolumbijskiej przyniosły podboje F. Pizarra (1531–33); wg układu z Tordesillas (1494) wyznaczającego strefy panowania, wsch. część kontynentu (ob. Brazylia), dostała się Portugalczykom, reszta – Hiszpanom, którzy w miarę podoboju ziem indiańskich organizowali na nich wicekrólestwa (Peru, Nowa Granada, La Plata); walki ze zdobywcami, pacyfikacje, przywleczone przez obcokrajowców choroby zdziesiątkowały tubylców; własność ziemska, urzędy kościelne i świeckie były wyłącznie w ręku przybyszów, ich amerykańscy potomkowie (Kreole) zajmowali mniej znaczące stanowiska, Metysów i rdzennych Indian sprowadzono do roli siły roboczej; tragiczne warunki pracy w plantacjach trzciny cukrowej, bawełny i tytoniu, a także w kopalniach srebra i złota spowodowały wyniszczenie biol. Indian; w tej sytuacji od XVI w. zaczęto sprowadzać niewolników afrykańskich; w końcu XVIII w. duży wpływ na sytuację w koloniach iberoamerykańskich miało usamodzielnienie się Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej oraz wolnościowe idee Wielkiej Rewolucji Francuskiej; wojna kolonii hiszp. o niepodległość 1810–26 spowodowała ich oderwanie się od metropolii (1813 Paragwaj, 1816 Argentyna, 1818 Chile, 1819 Wenezuela i Kolumbia, 1821 Peru, 1822 Ekwador, 1825 Boliwia, 1828 Urugwaj); Brazylia uzyskała niepodległość 1822 drogą kilkuetapowej secesji; w XX w. większość państw kontynentu popadła w zależność gosp. i polit. od USA, przy tym ujawniła się niestabilność struktur politycznych i słabość czynników demokratycznych (częste przewroty, rządy junt wojskowych), 1948 powstała Organizacja Państw Amerykańskich (OPA) torująca drogę integracji gosp., polit. i kult. państw kontynentu; w 2. połowie XX w. znaczny wpływ na państwa Ameryki Płd. wywarły rewolucyjne zmiany na Kubie (misja Che Guevary) i ich okazjonalne naśladownictwa (Peru, Chile); od 1967 Ameryka Południowa pozostaje strefą bezatomową.

LUDNOŚĆ. 12 państw i 2 terytoria zależne (Falklandy i Gujana Franc.) położone na terenie A.P. zamieszkuje 308 mln mieszk. (1998); w tym tylko 11 mln rdzennych Indian; gęstość zaludnienia 17 osób/km2; najgęściej zaludnione są wybrzeża wsch. i płn. kontynentu, najrzadziej Wyż. Patagońska (spore obszary bezludne) i Niz. Amazonki; wysoki przyrost naturalny – 29‰; miasta zamieszkuje 2/3 ludności; najw. Săo Paulo, Buenos Aires, Rio de Janeiro liczą ponad 10 mln mieszk., dalsze 24 ponad 1 mln; gł. języki: hiszpański, portugalski (Brazylia), nadto holenderski (Surinam), francuski (Gujana); j. plemion indiańskich mają zasięg lokalny; pod względem wyznaniowym obszar dominacji katolicyzmu.

Tabele:

PALEOAMERYKAŃSKIE LUDY, NEOGEA, ONASSIS, TOBAGO, FAVELAS, GUANO, PERU WICEKRÓLESTWO, RIO NEGRO, EMIGRACJA, KANASTA

Podobne hasła:

Encyklopedia Internautica
Reklama
Reklama
Reklama