wystąpienia Kozaków zaporoskich przeciw władzy Rzeczypospolitej spowodowane dążeniem do rozszerzenia rejestru kozackiego (czyli liczby Kozaków na służbie pol.), oporem przeciw ograniczaniu rozbójniczych wypraw na posiadłości tur. nad M. Czarnym, od 1596 również obroną interesów Kościoła prawosławnego. 1. powstanie Krzysztofa Kosińskiego 1591-93 - szlachcic pol. Kosiński stanął na czele Kozaków niezadowolonych z powodu władzy hetmańskiej nad oddziałami rejestrowych Kozaków. Po początkowych sukcesach rozbite w końcu 1592; 2. powstanie Semena Nalewajki 1594-96 - wybuchło na skutek zakazu organizowania wypraw ("chadzek") nad M. Czarne. Kozaków poparli chłopi ukr. z części woj. kijowskiego, Wołynia i Polesia. Powstańcy zostali rozbici przez hetmana S. Żółkiewskiego 3 IV 1596 pod Białą Cerkwią, a następnie ich resztki zostały otoczone i po oblężeniu zmuszone do kapitulacji (25 V-7 VI 1596) pod Sołonicą. Przywódcy zostali osądzeni i straceni; 3. powstanie Mychajła Żmajły 1625 - akcję przeciw Kozakom kontaktującym się z Moskwą podjął hetman S. Koniecpolski, który 6 XI 1625 narzucił im warunki ugody (tzw. kurukowskiej) ograniczającej rejestr do 6 tys. ludzi; 4. powstanie Tarasa Fedorowicza 1630 - wybuchło na skutek konfliktu pomiędzy Kozakami rejestrowymi a nierejstrowymi; po walkach w pobliżu Perejesławia Kozakom udało się 8 VI 1630 uzyskać potwierdzenie ugody kurukowskiej; 5. powstanie Sulimy 1635 - zorganizowane przez Kozaków nierejestrowych. Sulima doprowadził do zburzenia Kudaku, pol. twierdzy nad Dnieprem wzniesionej w celu kontroli Zaporoża. Stłumione przez Kozaków rejestrowych; 6. powstanie Pawluka 1637 - skierowane przeciw starszyźnie kozackiej. 24 XII 1637 pod Kumejkami hetman M. Potocki zmusił tabor kozacki do kapitulacji. Przywódców stracono. Kozaków rejestrowych podporządkowano pol. oficerowi (komisarzowi wojska zaporoskiego), a nierejestrowych zrównano z chłopami.
- KOZACKIE POWSTANIA, zbrojne wystąpienia...
- REJESTR KOZACKI, spis w oddziałach...
- bitwa pod Korsuniem, stoczona w czasie powstania...