powstanie nar. przeciw Rosji (22 I 1863-poł. 1864) rozwinęło się w Królestwie Pol., słabiej na Litwie, Białorusi i Ukrainie; kryzys systemu feudalnego, osłabienie caratu po przegranej wojnie krymskiej, rozwój ruchów nar. w Europie (zjednoczenie Włoch) sprzyjały tworzeniu przez Polaków tajnych organizacji niepodl., chłopi dążyli do likwidacji pańszczyzny; wstępnym etapem powstania były manifestacje patriotyczne; organizatorami p.s. byli Czerwoni. Wybuch powstania przyspieszyła branka. 22 I 1863 Komitet Centralny Narodowy przekształcił się w Tymczasowy Rząd Nar. i ogłosił manifest, w którym wezwał naród do powstania, oraz dekrety uwłaszczeniowe; obiecał ziemię także bezrolnym; powstańcom nie udało się wyzwolić na dłużej żadnego skrawka terytorium, na którym mogłaby sie ujawnić władza powstańcza; po klęsce większych zgrupowań partyzanckich (bitwy pod Węgrowem i Siemiatyczami 3-6 II, kampania M. Langiewicza) walkę prowadziły niewielkie oddziały, stoczono ok. 1200 potyczek; w marcu do powstania przystąpili Biali, licząc na interwencję Francji, Anglii i Austrii; powołali dyktaturę M. Langiewicza (11-18 III), a po jego upadku przejęli kierownictwo Rządu Nar.; w V, a następnie w IX 1863, Czerwoni ponownie opanowali Rząd Nar.; jesienią, gdy upadły nadzieje na interwencję dyplomatyczną Francji i Anglii, Biali wycofali się z powstania; 17 X 1863 władzę przejął R. Traugutt, przeprowadził reorganizację sił zbrojnych (podział na korpusy). Jednakże przewaga wojsk ros., rosnący terror, który w Królestwie Pol. wprowadził gen. Berg, a na Litwie M.N. Murawiow, ogłoszenie carskiej reformy uwłaszczeniowej (2 III 1864) przyczyniły się do upadku powstania.
- STYCZNIOWE POWSTANIE, .
- POWSTANIE STYCZNIOWE, powstanie antyros. (22...
- powstanie, nawoływać do powstania,...