zwany Wielkim (ok. 251-356)
– urodził się w miejscowości Koman w środkowym Egipcie, opodal Herakleopolis (ob. Quemans), ok. 70 km na płd. od Kairu. Pochodził z zamożnej rodziny koptyjskiej, w której otrzymał staranne wychowanie religijne. Ponieważ wcześnie stracił rodziców, musiał zająć się wychowaniem siostry oraz zarządzaniem znacznym majątkiem. Pod wpływem usłyszanych słów Chrystusa o doskonałości (Mt 19,21) postanowił jednak całkowicie poświęcić się Bogu. Starannie zabezpieczył byt siostry, a pozostały majatek rozdał biednym. Udał się następnie do pustelni w pobliżu swej rodzinnej wioski. Tam rozważał Pismo Św., modlił się, pościł i praktykował ascezę. Na utrzymanie zarabiał pracą fizyczną. Ok. 275 roku przeniósł się na Pustynię Libijską, gdzie na 10 lat zamknął się w starej grocie grzebalnej. Ten okres życia A., w którym po dość dostatnim bytowaniu musiał się przyzwyczajać do trudów, jakie niosło dobrowolne odosobnienie, to trudna walka z licznymi pokusami i zwątpieniami. Temat tej walki stał się potem ulubionym motywem pisarzy i malarzy, przedstawiających świętego w scenach walki z dręczącym go szatanem, który objawiał mu się w różnych postaciach. Następnie A. osiedlił się w górach Pispir, w ruinach jednej z fortec nad Morzem Czerwonym. Przebywał tam samotnie 20 lat. Wokół niego zaczęli się gromadzić eremici, których obecności początkowo nie tolerował, ale później zdecydował się ich przyjąć. Stał się dla nich duchowym ojcem i wzorem życia pustelniczego. Tak uformował się rodzaj wspólnoty eremickiej, której rozmaite odmiany będziemy spotykać w wiekach późniejszych (tzw. cenobityzm pustelniczy). Na dużej przestrzeni mnisi wznosili maleńkie eremy, tworzące kolonie; zwano je laurae – na Słowiańszczyźnie zaś „awrami”. W 311 roku udał się do Aleksandrii, aby nieść pomoc duchową prześladowanym tam przez cesarza Maksymiana chrześcijanom. Rok później przeniósł się do pustelni opodal Nilu, niedaleko Celsum. Mimo że pozostał wierny zasadom życia eremity, cały czas utrzymywał kontakty z ludźmi, udzielając im rad duchowych. Cieszył się wielkim autorytetem u współczesnych. Korespondował m.in. z cesarzem Konstantynem Wielkim i jego synami. Włączył się w spór związany z nauczaniem aleksandryjskiego kapłana Ariusza (ok. 318), opowiadając się – po dogłębnym rozważeniu racji obu stron tej kontrowersji – przeciwko *arianizmowi i popierając św. ➞ Anzelma. Jak mówi tradycja, zmarł 17 stycznia. Zgodnie z jego życzeniem miejsce, w którym go pochowano, utrzymywano początkowo w tajemnicy. Odnaleziono je w czasach Justyniana (565) i ciało świętego przewieziono do Aleksandrii, a potem do Konstantynopola (635). W XII wieku część relikwii krzyżowcy przewieźli do Monte-Saint-Didier, skąd w XV w. trafiły do Saint Julien k. Arles we Francji. Do dziś zachowały się listy A. do mnichów; autentyczność tych dokumentów bywa jednak podważana. Zawierają one zachęty i rady moralne. A. nie sformułował reguły zakonnej, a to, co mu się przypisuje, jest zbiorem zasad wyodrębnionych post mortem głównie z jego biografii napisanej przez św. Atanazego. Kult A. rozszerzał się wraz ze wzrostem znaczenia ascezy chrześcijańskiej. Jego ślady odnajdujemy w praktykach religijnych, sztuce i zwyczajach ludowych. Na Wschodzie kult ten rozwijał się od V stulecia, na Zachodzie trochę później. Święty przedstawiany jest zazwyczaj na malowidłach portretowych (np. obraz Vivariniego z końca XV w. znajdujący się w Wenecji). Szczególne zainteresowanie twórców budził wspomniany temat kuszenia św. A.; podjęli go m.in. Parentino, Tintoretto, Bosch i A. Dürer. Najczęściej pojawiające się atrybuty A. to krzyż (na ogół w kształcie greckiej litery „t”), książka i dzwonki. W polskiej sztuce postać ta występuje rzadko. Warto wymienić dwa dzieła: awers lewego skrzydła tryptyku Koronacji Matki Bożej z kościoła w Łopusznej (1450) oraz obraz przedstawiający rozmowę św. A. ze św. ➞ Pawłem Eremitą. Obraz ten znajduje się w Krakowie na Skałce. A. uważa się za patrona w chorobach epidemicznych, oręduje także w czasie pożarów, opiekuje się zwierzętami domowymi, zwłaszcza nierogacizną; aby ją uchronić przed zarazą, zwaną popularnie „ogniem”, poświęcano ku jego czci specjalnie zapalane żagwie, z którymi obchodzono budynki gospodarskie. Święto A. w liturgii obchodzi się 17 stycznia.24 Kuszenie św. Antoniego, Matthias Grünewald, prawe skrzydło Ołtarza z Isenheim, 1512-16