, zwany Wielkim (ok. 298-373)
- Doktor Kościoła, biskup; prawdopodobnie był Grekiem urodzonym w Egipcie. Nic nie wiemy na temat jego studiów. Znał w każdym razie nauki klasyczne oraz kilka języków, pisał bowiem doskonałym, kształconym na najlepszych wzorach, stylem. Około 318 roku wydał dwa dziełka: Contra gentes (Przeciw poganom) i De incarnatione Verbi (O Słowie Wcielonym). Pełnił wtedy urząd sekretarza św. ➞ Aleksandra, biskupa Aleksandrii, dla którego ułożył sławny list potępiający nauki Ariusza. Rozgłos zdobył na Soborze Nicejskim w roku 325, gdzie przyczynił się do potępienia *arian. Ci w zamian zwalczali go przez całe jego życie. W 328 roku A. został biskupem Aleksandrii. Zwolennicy ariańscy dążyli do skompromitowania nowego biskupa w oczach cesarza Konstantyna i papieża Juliusza I. Za odmowę przyjęcia do wspólnoty kościelnej Ariusza potępił A. synod w Tyrze, a cesarz skazał go na wygnanie do Galii. Po śmierci Konstantyna w 337 roku biskup A. powrócił do Aleksandrii, jednak pod wpływem arian cesarz Konstancjusz ponownie pozbawił go urzędu, mianując ariańskim biskupem Grzegorza. Natomiast papież Juliusz I, u którego A. wówczas przebywał, zrehabilitował biskupa Aleksandrii na synodzie rzymskim w 341 roku, Grzegorza zaś obłożył klątwą i *deponował. Za cesarza Konstansa I A. znów powrócił na swą biskupią stolicę, witany przez wielkie tłumy wiernych, które św. ➞ Grzegorz z Nazjanzu przyrównuje do fal wezbranego Nilu. Pojednał się wówczas z wieloma swymi przeciwnikami, ożywiając jednocześnie życie religijne w swej diecezji. W 350 roku arianie, korzystając z poparcia cesarza Konstansa II, wznowili ataki na A. i potępili go na synodach w Arles (353) i Mediolanie (355), gdzie zarazem odrzucono postanowienia Soboru Nicejskiego z 325 roku. Cesarz usiłował wymóc na papieżu, św. ➞ Liberiuszu I, by także odrzucił nauki nicejskie, a kiedy ten odmówił - skazał go na wygnanie jako heretyka. Przez czas jakiś A., deponowany z urzędu ukrywał się w pustelniach i klasztorach egipskich, ścigany przez ludzi cesarza. Napisał wtedy dwie apologie do cesarza, a także Historię arian. W 362 roku powrócił do Aleksandrii. Cesarz Julian Apostata wydalił go jednak wkrótce za "zakłócanie spokoju". Znów przebywał wśród mnichów egipskich. Po raz ostatni musiał uciekać z Aleksandrii za ariańskiego cesarza Walensa. Ale później ten właśnie cesarz na stanowcze żądania mieszkańców Aleksandrii zezwolił w 366 roku A. na ponowne objęcie rządów w diecezji. Wówczas dopiero mógł więcej sił i czasu poświęcić kaznodziejstwu i pracy pisarskiej. Udręczony ciągłymi ucieczkami i walką, zmarł 2/3 maja. Kościół czci A. 2 maja. Z 45 lat biskupstwa aż 17 spędził na wygnaniu. Bogata i różnorodna tematycznie twórczość literacka A. ma wielką wartość doktrynalną oraz historyczno-dokumentalną. Jego pisma podzielić można na apologetyczne, pastoralne, ascetyczne i historyczno-polemiczne. Do najważniejszych dzieł należą Przeciw poganom, Apologia przeciw arianom, Żywot św. Antoniego Pustelnika oraz spora liczba listów. A. był jednym z największych autorytetów starożytnego Kościoła. Uważa się go za ojca teologii katolickiej. Prowadząc zaciętą walkę z arianizmem, przyczynił się do zbudowania podstaw i potem pogębienia założeń nauki trynitarnej i chrystologicznej w teologii greckiej; w Żywocie św. Antoniego Pustelnika natomiast zawarł koncepcję życia zakonnego. A. jest dość słabo znany w Polsce. Relikwie świętego po zajęciu Egiptu przez Arabów przeniesiono do Konstantynopola i złożono w świątyni Hagia Sophia; w XIII w. ramię podarowano opactwu benedyktyńskiemu na Monte Cassino, ciało zaś złożono w przyklasztornym kościółku benedyktynek w Wenecji, a na początku XIX w. przeniesiono do kościoła św. Zachariasza. W opactwie benedyktyńskim Valvanera znajduje się podobno relikwia czaszki A.; w Rzymie - w kościele pod wezwaniem świętego - spoczywa część relikwii ramienia.