(329 lub 330-379)
– Doktor Kościoła, biskup Cezarei. Urodził się w Cezarei (Kapadocja, ob. miasto Kayseri w Turcji). Pochodził z rodziny, z której wywodziło się kilkoro świętych (➞ Grzegorz z Nyssy, ➞ Piotr z Sebasty oraz ➞ Makryna). Jego rodzicami byli św. ➞ Bazyli – retor, prowadzący własną szkołę, oraz św. ➞ Emilia.Kształcił się w Konstantynopolu i Atenach, gdzie poznał św. ➞ Grzegorza z Nazjanzu, z którym współpracował później w Neocezarei, układając wybór pism Orygenesa (Filokalia). Chrzest przyjął ok. 357 i wyruszył do Egiptu, Palestyny, Syrii i Mezopotamii. Po powrocie osiadł w klasztorze opodal Neocezarei, który założył za pieniądze uzyskane ze sprzedaży dóbr zapisanych mu przez ojca. Jest to okres najbardziej twórczy w życiu B.; oprócz antologii, układanej z Grzegorzem, napisał także kilka dzieł oryginalnych (Moralia, Ascetikon – zawierający zarys reguły zakonnej zwanej później bazyliańską). W Konstantynopolu spotykamy go wśród uczestników synodu w roku 360, a dwa lata później był świadkiem śmierci Dioniusa, biskupa Cezarei. Tam też otrzymał święcenia kapłańskie. Nie potrafił jednak porozumieć się z następcą Dioniusa, Euzebiuszem, i wycofał się do swego klasztoru w Neocezarei. W 365 powrócił do Cezarei, stając się tam jedną z najważniejszych postaci w życiu Kościoła, przeciwstawiając się nazbyt ogólnikowym i powierzchownym decyzjom cesarza w kwestiach administracyjnych, a nade wszystko doktrynalnych Kościoła. Był (jak można wywnioskować z licznych świadectw i własnych pism B.) człowiekiem nieprzejednanym w sprawach wiary. Jest to – trzeba pamiętać – okres gwałtownych rozdźwięków w Kościele, których sprawcą jest Ariusz i jego koncepcja dogmatyczna, obejmująca zagadnienie istotności Ducha Św. i pozycji Chrystusa-Logosu wobec Boga Ojca. B. jest tu przeciwnikiem symbolu antytrynitarskiego, którego podpisania domagał się od niego cesarz Walens. Cesarz-arianin odmawiał zaakceptowania Credo w brzmieniu, jakie przyjął Sobór Nicejski (325), stwierdzajacego „współistotność” Syna wobec Ojca i fakt, iż został on „zrodzony”, a nie „stworzony”. „Symbol” (Credo) ariański mówił o „stworzeniu” Syna przez Ojca (tym samym negował Jego boskość). B. odmówił takiego podpisu i cesarz usiłował go złamać, dzieląc kapadocką prowincję kościelną na dwie części: na czele drugiej ustanowił biskupa Antymiusza. Bazyli podzielił w odpowiedzi swoją diecezję, ustanawiając biskupem nowej stolicy w Sazymie Grzegorza z Nazjanzu. Grzegorz odczuwał odtąd głęboki żal do przyjaciela za to, że potraktował go jako figurę w grze polityczno-religijnej z cesarzem. Herezja Ariusza, potępiona przez sobór w Nicei (325), będąca powodem głębokich rozdźwięków w Kościele, nie dawała B. spokoju, toteż próbował zagadnienie to rozstrzygnąć w licznych pismach teologicznych. Niestety, nie był dobrze rozumiany na Zachodzie i upłynęło wiele czasu, zanim papież Damazy zaakceptował jego interpretację. B. nie doczekał chwili, gdy synod w Antiochii uznał jego racje: zmarł 1 stycznia 379 r., ciężko chory i zniechęcony bezskuteczną, jak sądził, walką o czystość doktryny. W pamięci potomnych zachował się głównie jako fundator pięknego hospicjum u bram Cezarei, zwanego Bazyliadą. Wielką wagę posiadają jego pisma, szczególnie listy, odznaczające się wspaniałym artystycznie, a zarazem żarliwym stylem. Jest faktycznym twórcą reguł życia zakonnego na całym chrzescijańskim Wschodzie. Skarga podkreśla z jednej strony wielką moc umysłu B., z drugiej zaś siłę ducha i odwagę biskupa, który nie lękał się przeciwstawiać władzy cesarskiej. Czczony jest B. 2 stycznia wraz ze swym przyjacielem Grzegorzem z Nazjanzu, aczkolwiek na Zachodzie pamiątkę jego imienia przenoszono na 14 czerwca. Relikwie, po ich przeniesieniu wraz z prochami św. Grzegorza z Nazjanzu i św. ➞ Jana Chryzostoma do Konstantynopola, złożono w tamtejszej świątyni, gdzie spoczywały do początku XI wieku, kiedy to dokonano ich translacji do Bruges w Belgii. Relikwia głowy świętego znajduje się w Amalfi koło Neapolu, wenecki kościół S. Giorgio dei Greci posiada zaś relikwię jego ramienia. Kościół Wschodni uznaje go za jednego ze swych najważniejszych świętych.4 Bazyli Wielki