(ok. 480-ok. 547)
– opat; był synem średnio zamożnego właściciela ziemskiego w okolicach obecnego niewielkiego miasteczka Norcia (ówczesna Nursja) w regionie Umbria, położonego w Apeninie Środk. u podnóża Gór Sybillińskich. Tam także jeszcze kilkadziesiąt lat temu, w krypcie kościoła noszącego jego imię, przechowywano resztki rodzinnego domu świętego. Jego bliźniaczą siostrą była św. ➞ Scholastyka. Uczył się początkowo w rodzinnym mieście, poźniej zamierzał kontynuować nauki w Rzymie. Atmosfera stolicy gasnącego imperium zraziła B., który usunął się z Wiecznego Miasta i przeniósł w okolice położonej w górach Prenestini osady Enfide (ob. Affile). Św. ➞ Grzegorz Wielki w II księdze Dialogów pisze: „Kiedy spostrzegł jednak, jak wielu spośród jego towarzyszy studiów wpada w przepaść występków, cofnął nogę, którą już postawił na progu świata”. Tu, 60 km od Rzymu, przy kościółku świętych Piotra i Pawła rozpoczął życie na poły pustelnicze. Niedługo jednak pozostał w odosobnieniu, otoczyła go bowiem szybko sława mędrca. Ponownie uszedł przed nią w góry, znajdując schronienie w grocie położonej na zboczu wąskiej doliny Anio, nie opodal resztek willi cesarskiej Sulacus (ob. Subiaco). Prawdopodobnie nie był nigdy kapłanem, ale właśnie wtedy przyjął od jakiegoś mnicha habit. Udało mu się tu przeżyć w odosobnieniu blisko trzy lata, dopóki nie odkryli go miejscowi pasterze; od nich wieść o niezwykłym mieszkańcu groty dotarła do mnichów z rozproszonych okolicznych klasztorków i do tych wierzących, którzy poszukiwali życia doskonalszego. Według pewnych wersji życiorysu B., miał on być także bardzo krótko przełożonym mnichów z pobliskiego klasztoru, którym narzucił dość surowe zasady – do tego stopnia im przykre, że próbowali zgładzić B. dosypując trucizny do wina. Kiedy B. przed wypiciem uczynił znak krzyża nad dzbanem, ten pękł z hukiem. Przyszły święty, po powrocie do swej groty, pojął, że pozostawać nadal pustelnikiem nie zdoła; podjął więc próbę życia na poły cenobitycznego. Dla swych najbliższych 12 uczniów pobudował w pobliżu 12 eremów – te zaś z czasem przeobraziły się w odrębne klasztorki. Tak powstała cała kolonia pustelnicza – rozproszona społeczność, podobna do znanych z początków chrześcijaństwa na Wschodzie. Sława tego miejsca jęła się szybko szerzyć i B. wciąż przybywało uczniów, w tym pochodzących ze sławnych rzymskich domów (św.➞ Maur, św. ➞ Placyd). Nie są znane przyczyny, dla których B., ustanowiwszy przełożonych w swych klasztorkach, opuścił z kilkoma wybranymi uczniami Subiaco, udając się na południe, w stronę Neapolu. Osiadł w ruinach dawnej niewielkiej fortecy położonej na wzgórzu Monte Cassino, zakładając tam w roku 529 opactwo. Na górze istniała jeszcze świątynia, w której oddawano cześć bóstwom rzymskim, podobne działały także u stóp góry. B. energicznie zabrał się do tępienia resztek dawnej wiary i równie energicznie zajął się organizowaniem nowej wspólnoty. Dla jej potrzeb powstała sławna Reguła: przedmiot skomplikowanych studiów i interpretacji – tym trudniejszych, że znajdujący się w klasztorze w Teano rękopis uległ zniszczeniu w czasie pożaru w 896 roku. Niewiele wiemy o wykształceniu B., choć zapewne je posiadał, o czym świadczy właśnie stworzona przezeń Reguła. Do dziś zadziwia ona połączeniem głębokiej religijności z realizmem i pragmatyzmem. Cechowała ona jego postawę od początku; pomimo wizji, że w przyszłości klasztor, który założy, ulegnie całkowitej zagładzie, jego odpowiedzią była całkowita akceptacja wyroków Opatrzności. Znał np. B. dość dobrze podstawy prawa rzymskiego, pisma ascetyczne, zwłaszcza Św. ➞ Augustyna. Jego reguła, obok wspólnej modlitwy, zaleca pracę fizyczną na własne utrzymanie i ślub stałości miejsca (stabitas loci). Regułę tę najlepiej podsumował papież Paweł VI, poświęcając odbudowany klasztor na Monte Cassino: „pług, pióro i krzyż”. Pisząc swe opus vitae B. oparł się na znanych sobie zasadach organizacji życia mniszego na Wschodzie; rozumiał jednak, że nie wszystkie z nich uda się wprowadzić w społecznosciach wywodzących się z odmiennej, zachodniej tradycji. Unikał skrajności i manifestacyjnej przesady we wszystkim, co wypełnia życie cenobityczne: modlitwie, pracy, postach i pożywieniu, odpoczynku. św. ➞ Grzegorz, autor Dialogów – przekazu charakteryzującego najdoskonalej życie i dzieło B. – mówi tu o cnocie discretio, oznaczającej umiarkowanie i roztropność. Kształtuje B. rozumienie wspólnoty klasztornej jako rodziny, na której czele stoi opat. Wiele uwagi poświęca studiom teologicznym i filozoficznym. Układajac plan dnia dla członków wspólnoty, przewidywał B., że stać się nimi mogą nie tylko ludzie zdolni do surowej, bezwzględnej ascezy i absolutnych wyrzeczeń, ale po prostu ci, którzy w życiu monastycznym odnaleźć chcą ład, spokój i wiedzę. Samowystarczalność każdego opactwa, będąca skutkiem reguły, sprawiała, że – podobnie jak dom macierzysty na Monte Cassino – stały się one centrami kulturalnymi, nie mającymi sobie równych we wczesnośredniowiecznej Europie. Dzięki znakomicie urządzonym skryptoriom przechowane zostały dzieła starożytnych; dążąc do samowystarczalności materialnej, benedyktyni szerzyli kulturę rolną i hodowlaną (zwłaszcza pszczelarstwo) w całej Europie. Wszyscy interpretatorzy i autorzy życiorysów B. podkreślają, iż założyciel potężnej rodziny benedyktyńskiej był człowiekiem spokojnym, rzetelnym, rozważnym, ale także konsekwentnym, sprawiedliwie wymagającym tak od siebie, jak od swych uczniów. Wypełniała go jednak dobroć, uwrażliwienie na krzywdę i cierpienie, połączone z dystansem i umiarkowaniem zarówno w potępianiu występku, jak i gloryfikowaniu cnót innych ludzi. Osobowość opata z Monte Cassino pozwoliła stworzyć regułę, do której odwoływały się niemal wszystkie zakony powstające na Zachodzie – aż do upowszechnienia się reguł augustiańskiej i franciszkańskiej. Sława Monte Cassino była powszechna; z B. spotkali się m.in. wódz Gotów, Totila, idący na Neapol (B. przepowiedział mu wówczas rychły koniec jego życia), św. ➞ Sabin, biskup Canossy, oraz św. ➞ German, biskup Capui. Za życia świętego powstały prawdopodobnie klasztory w Terracina i opactwo św. Pankracego w okolicach Lateranu. Od św. Grzegorza wiemy, że na Monte Cassino przybyła za B. jego siostra, Scholastyka, zakładając poniżej klasztor żeński. Grzegorz powiada, że rodzeństwo darzyło się wielką miłością; niedługo przed śmiercią Scholastyki (ok. 542) odbyło się ich sławne spotkanie, w czasie którego zdarzył się cud: chcąc zatrzymać brata, Scholastyka wyprosiła u Boga wielką ulewę. Podobno trzy dni po tym spotkaniu zmarła, B. zaś przeniósł jej ciało do oratorium św. Jana Chrzciciela we własnym klasztorze, do grobu, który przygotował dla siebie. Własną śmierć, która nastąpia 21 marca, przyjął na stojąco, modląc się. Spoczął obok siostry. Ze względu na liczne najazdy, niszczące klasztor Monte Cassino (m.in. w 581 r. przez Wandalów, w 883 przez Arabów sycylijskich) szczątki obojga świętych przeniesiono w 673 r. do opactwa we Fleury (Francja). Początkowo za dzień wspomnienia uważano dies natalis (tj. 21 marca), później – ze względu na Wielki Post wypadający w tym okresie – za dzień święta uznano 11 lipca, tj. dzień translacji szczątek B. do Francji. Dzieło B. było potężne: na jego regule oparły się rodziny zakonne pokrewne: kameduli (zakon męski i żeński), cystersi (zakon męski i żeński), trapiści (zakon męski i żeński), oliwetanie (zakon męski i żeński), sylwestryni (zakon męski i żeński), walombrozjanie (zakon męski i żeński), celestynki, a w obrządku ormiańskim – mechiteryści. Samych benedyktynów było w latach 80. XX wieku przeszło 10 tys., zgromadzonych w przeszło 200 klasztorach. Ich wkład w europejską kulturę jest olbrzymi, biorąc pod uwagę aktywność w okresie przedgutenbergowskim w kopiowaniu ksiag, wielką staranność i wiedzę pozwalającą gromadzić i chronić cenne manuskrypty, druki, dzieła sztuki (stąd m.in. powiedzenienie o „benedyktyńskiej pracy”). Biorąc pod uwagę znaczenie B. i jego dzieła papieże Pius XII i Paweł VI (1964) uznali go za patrona Europy. Czczony jest także jako patron „Opus Dei”, pokoju, pracy i konających. Jest także patronem speleologów na całym świecie oraz architektów i inżynierów włoskich. Wspólnota benedyktyńska wydała wielu świętych i błogosławionych, 22 papieży i kilka tysięcy biskupów. W Polsce benedyktyni znaleźli się w czasach Bolesława Chrobrego (sprowadzeni, wg różnych wersji, do Gdańska przez św. ➞ Wojciecha założyli klasztor w Międzyrzeczu). W XI wieku istniały ich klasztory m.in. w Tyńcu, Tumie k. Łęczycy, Gnieźnie, Wrocławiu, Krakowie, Oleśnicy, Kruszwicy, Lubiniu. Obecnie w ich posiadaniu jest sławne opactwo tynieckie (od 1075 roku) oraz przeorat w Lubiniu k. Kościana. Sławny jest także klasztor benedyktynek w Staniątkach k. Krakowa (od 1216 roku) z cenną biblioteką i archiwum inkunabułów.W Chełmnie (od 1274) istnieje również kongregacja benedyktynek; żeńskie rodziny zakonne pochodne (m.in. sakramentki, samarytanki, misjonarki) są aktywne w życiu społecznym i działaniu ewangelizacyjnym Kościoła. Od XVII w. rozpowszechniony był zwyczaj noszenia medalionów z podobizną św. B. i krzyżem, mającego chronić przed rozmaitymi nieszczęściami. Medaliony takie były częste w Polsce w czasie II wojny światowej, gdyż istniało przekonanie, że gestapo nie wkracza do domu, gdzie jest taki medalion. Ikonografia B. jest bogata i w dużym stopniu układa się w cykle narracyjne związane z życiorysem i cudami, znanymi z relacji św. Grzegorza Wielkiego. B. przedstawiano np. w scenie rzucania się w krzewy cierniowe, by przezwyciężyć pokusę cielesną, przyjmowania na linie przyniesionego mu do groty pustelni pożywienia. Taki wczesnobarokowy cykl dziesięciu scen z życia B. przedstawiony jest na zapleckach stall w kościele klasztornym opactwa tynieckiego. Częste są też wizerunki B. w habicie z pastorałem jako znakiem godności opata.5 Benedykt z Nursji pomaga trędowatemu, fragment fresku