(1090-1153)
– Doktor Kościoła; urodził się we wsi Fontane położonej koło Dijon, jego rodzicami byli szlachetnie urodzeni Tescelin – wasal księcia Burgundii, i Aletta – córka hrabiego Bernarda z Montbard; matka odumarła B., gdy miał 17 lat. Przyszły święty był trzecim dzieckiem w rodzinie: miał pięciu braci i siostrę. Ojciec myślał, że syn – wprawdzie dość wątłego zdrowia i skłonny do samotnictwa – zostanie dworzaninem książęcym, ale stało się inaczej. Pierwsze nauki B. odebrał w szkole prowadzonej przez kanoników diecezjalnych w St. Vorles koło Chatillon-sur-Seine. Podobno w samo Boże Narodzenie miał B. wizję: Dzieciątko Boże rozkazało mu, by poświęcił się Bożej służbie. Innym ważnym momentem była dla B. śmierć matki: prosił wówczas Matkę Bożą, by zastąpiła mu zmarłą. W wieku 23 lat wstąpił do zakonu cysterskiego w Citeaux, zabierając ze sobą wszystkich braci i przynajmniej dwudziestu przyjaciół – w tym, jak podaje Skarga, żonatych; ich żony także zostawały później mniszkami. Ascetyczne praktyki, jakim poddawał się B., dodatkowo nadwątliły jego siły fizyczne; podleczywszy się nieco, wraz z 12 towarzyszami wyruszył na polecenie opata Stefana, by założyć nowe opactwo w pobliżu Aube (diecezja Langres), położone w pięknym pejzażu doliny, którą B. nazwał Clara Vallis – czyli Jasną Doliną (Clairvaux). Tu został opatem i urząd ten sprawował nieprzerwanie przez 38 lat; przyjął także święcenia kapłańskie (1115). Dzięki przyjaźni ze znanym profesorem teologii i dialektyki u św. Gertrudy w Paryżu – biskupem Wilhelmem z Champeaux – B. poznał nowe tendencje w scholastyce i dogmatyce; wtedy też zapewne powziął myśl o koniecznej reformie reguły benedyktyńskiej. Projekty te musiały trafić na nader podatny grunt, zyskał bowiem dla nich B. całe rzesze mnichów. Opactwo w Clairvaux stało się rychło najważniejszym ośrodkiem cysterskim w Europie, zakon potężniał z roku na rok: powstawały szybko nowe fundacje (m.in. także na ziemiach polskich – w Jędrzejowie); za życia B. powstało ich blisko 300. Tak szybki rozwój zakonu wywołał niechęć między cystersami a innymi rodzinami zakonnymi (m.in. benedyktynami kluniackimi, których B. próbował uspokoić pisząc m.in. Apologię). Tu właśnie – wśród rozlicznych konfliktów przenikających XII-wieczny Kościół – ujawnił się mediatorski talent B.: uspokajał umysły wśród kartuzów, kanoników regularnych, norbertanów i gilbertynów, m.in. upowszechniając kolejne pisma teologiczne (np. O łasce i wolnej woli, O stopniach pokory i pychy, Księga o miłowaniu Boga) i głosząc liczne kazania. Zdolności kaznodziei ujawnił opat z Clairvaux już wcześniej; sprawdziła się przeto na poły legendarna wizja jego matki: będąc w ciąży z B., we śnie widziała ona białe szczenię, które głośno szczekało; przerażona pytała o znaczenie snu jakiegoś duchownego. Odpowiedział jej, że powije – jak mówi Skarga – „wielkiego kaznodzieję, który wilków i nieprzyjaciół kościelnych prześladował będzie”. Istotnie: umiejętnosci B. przydały się wtedy, gdy około roku 1124 w Kościele groziła schizma po śmierci papieża Kaliksta II. Rywalizacja dwóch wpływowych rodów rzymskich: Frangipanich i Pierleonich doprowadziła do elekcji dwóch kandydatów na papieża; popierany przez pierwszą frakcję kandydat uzyskał poparcie konklawe i objął stolicę Piotrową jako Honoriusz II. Jego pontyfikat trwał ok. 6 lat, zaś po jego śmierci (1130) spór przybrał na sile; wybrano wówczas równocześnie Anakleta II i Innocentego II, po czym sobór w Étampes zwrócił się do B. o wyrażenie opinii o obu wybrańcach. B., kierując się zawsze mu bliskimi zasadami prawości i sprawiedliwości, poparł Innocentego II (113043), jednak antypapież zmusił go do ustąpienia. B. rozpoczął wówczas wielką i pełną triumfów podróż po krajach zach. Europy, zyskując poparcie Francji, Anglii, później Niemiec. Przekazy mówiły, że podróży tej towarzyszyły liczne przypadki nawróceń i uzdrowień wśród ogromnych tłumów wiernych, które przychodziły na kazania B. 1133 cesarz Niemiec Lothar II wkroczył do Włoch, przywracając władzę Innocentego II, jednak starcia trwały dalej (m.in. z powodu wezwanego przez Anakleta II króla Normanów Rogera, który podjął próbę interwencji). Antypapież zmarł w 1138 roku, jego następca, Wiktor IV, zrezygnował pod wpływem B. i rozdarcie w Kościele z pozoru zostało zaleczone, zwłaszcza po orzeczeniu Soboru Laterańskiego II (1139), przywracającego ponownie jedyną władzę nad Kościołem Innocentemu II. Jego następca, Celestyn II, został jednak zamordowany (1144), rok później ten sam los spotkał papieża Lucjusza II, co świadczyło, że wrzenie jedynie pozornie udało się uciszyć. Dzieki akcji B. papieżem obrano opata cysterskiego z Rzymu, który przybrał imię Eugeniusza III (obawiając się rewolty – obrzędu koronacji dokonano poza Rzymem). Nieco poźniej papież udał się do Francji i tam ogłosił II wyprawę krzyżową, którą poparli zarówno król Francji, Ludwik VII, jak też cesarz Niemiec, Konrad III. Żarliwym zwolennikiem krucjaty stał się B., który liczył, że w ten sposób uda mu się złagodzić skutki trwającego już ćwierć wieku rozdarcia w Kościele. Odbył, dla poparcia wyprawy, liczne podróże (m.in. do Lotaryngii, Flandrii, Artois, Frankfurtu, Konstancji). Wszędzie zyskiwał wielkie tłumy słuchaczy, nie uzyskał jednak powszechnego poparcia dla krucjaty ze strony książąt i całego rycerstwa. Wyprawa, zupełnie tedy nie przygotowana, okazała się całkowitym fiaskiem; zaraza, głód, a przede wszystkim nieprzemyślana droga pochodu (przez Bałkany, Grecję i Azję Mniejszą) zdziesiątkowały rycerstwo biorące udział w krucjacie; tylko nieliczni jej uczestnicy dotarli do celu. B., który od 1138 przebywał w Clairvaux, kolejnymi pismami, listami, rozprawami starał się wspomagać biskupów i zwierzchników zakonnych w mnożących się kłopotach organizacyjnych i doktrynalnych (zachował się m.in. jego list do biskupa krakowskiego). Okazał się przy tym niewzruszonym zwolennikiem czystości dogmatycznej, co ujawniło się szczególnie w do dziś nie wyjaśnionej szczegółowo „sprawie Abelarda” – świetnego intelektualisty chrześcijańskiego (1079-1142), starającego się wprowadzać w obszar scholastyki elementy racjonalizmu (m.in. tzw. modelistyczne pojmowanie Trójcy Świętej, *ariańskie ujęcie tajemnicy Wcielenia Chrystusa, antyrealizm pojęciowy). B., przeciwstawiając się wyraźnie Abelardowi, prowadził z nim polemikę nie tyle jak z wrogiem (za którego uznawała Abelarda znaczna część hierarchów), ile jak z błądzącym wielkim umysłem, poszukującym Boga. Owo zderzenie się dwóch sposobów ujmowania tajemnic wiary: mistycznego (albowiem m.in. w interpretacji Pieśni nad pieśniami B. zmierzał podobną drogą, jaką kroczył kilka wieków później św. ➞ Jan od Krzyża) i intelektualnego, to wczesna zapowiedź przełomu renesansowego i dylematów Kościoła rzymskiego poddawanego naciskom ze strony reformacji. Imię B. jest związane także z dziejami założonego w 1118 roku przez Hugona de Paganis zakonu templariuszy, który miał bronić pielgrzymujących do Grobu Pańskiego przed atakami niewiernych; opat z Clairvaux napisał dla nich regułę oraz postarał się u papieża o jej zatwierdzenie. Mimo że formalnie związany już tylko ze swoim opactwem w „Jasnej Dolinie”, nadal starał się pomagać w rozwiązywaniu konfliktów dręczących Kościół (m.in. na krótko przed śmiercią starał się łagodzić niesnaski wybuchłe w Lotaryngii), czym potwierdził swój przydomek: „kolumna Kościoła”. Zmarł 20 sierpnia i dzień ten jest wyznaczony przez Kościół na jego wspominanie. Kanonizował go dwadzieścia lat później papież Aleksander III, zaś w 1830 roku Pius VIII uznał go za Doktora Kościoła, używając przy tym określenia „miodopłynny”, co miało podkreślać głoszoną przez B. pochwałę miłości Bożej. Stąd też za swego patrona uznali go pszczelarze. Znana jest miłość, jaką B. otaczał – zgodnie ze swym młodzieńczym jeszcze ślubowaniem – Najświętszą Marię Pannę, której poświęcił wiele świetnych kazań. Jest patronem zakonu cystersów, a ponadto Burgundii, Ligurii, Genui i Gibraltaru; zwyczajowo B. wzywa się jako orędownika w czasie epidemii wśród zwierząt. W Polsce 13 miejscowości nazwano od imienia B. Cystersi, sprowadzeni do Polski za życia B., w XII wieku mieli 25 opactw; w Oliwie i Pelplinie znajdują się dzisiaj siedziby biskupstw, zaś 10 kościołów cysterskich i pocysterskich (m.in. w Bardzie, Jędrzejowie, Mogile k. Krakowa, Trzebnicy, Rokitnie Wielkopolskim) stanowi miejsca pątnicze.10 Bernard z Clairvaux, obraz XVI w.