zw. Teologiem, Doktor Kościoła (330-390)
– obok św. ➞ Bazylego Wielkiego i św. ➞ Grzegorza z Nyssy zaliczany jest do tzw. Ojców Kapadockich. Urodził się w Arianzos koło Nazjanzu w Kapadocji. Był pierworodnym synem św. ➞ Nonny i Grzegorza z Nazjanzu zw. Starszym. Jego ojciec nawrócił się pod wpływem żony i w chwili narodzin syna był biskupem Nazjanzu (wymóg celibatu jeszcze wtedy nie był przestrzegany). G. miał młodsze rodzeństwo (m.in. św. Gorgonię i św. ➞ Cezarego); sprawa świętości ojca G. jest dyskusyjna. Natomiast jest raczej pewne, że te z zachowanych listów G., które dotyczą kampanii na rzecz wyboru św. Bazylego na biskupa Cezarei, są – de facto – dziełem ojca. G. odebrał bardzo staranne wykształcenie: studiował w Cezarei Palestyńskiej i Aleksandrii, a w latach 352-359 w Atenach, gdzie zaprzyjaźnił się z Bazylim (pozostanie tej przyjaźni wierny do końca życia) i zetknął się z przyszłym cesarzem Julianem Apostatą. Mimo tak elitarnego wyksztacenia wydaje się, że G. najbardziej interesowało życie pustelnicze i samotne medytacje. Wbrew swej woli został w 361 roku wyświęcony przez ojca na kapłana, w 372 został – za sprawą św. Bazylego – biskupem Sazymy, ale nigdy tego urzędu nie objął, wyczuwając, że w ten sposób Bazyli rozgrywa swoją partię z *ariańskim cesarzem Walensem. Pozostał w Nazjanzie, pomagając ojcu w kierowaniu diecezją, którą objął po jego śmierci w 374 roku. Mimo że był bezustannie wzywany do rozmaitych zajęć administracyjnych (obok funkcji kościelnych musiał zarządzać także majątkiem rodziny), gdy tylko mógł – usuwał się do pustelni w Poncie. W czasie jednego z takich pobytów wspólnie z Bazylim opracował zarys reguł monastycznych i krytyczny wybór pism Orygenesa Filokalia. Obaj nigdy nie przestali podziwiać tego myśliciela i to oni przyczynili się w dużym stopniu do powstrzymania pochopnych oskarżeń o herezję wysuwanych wobec Orygenesa. W 379 roku, monitowany przez wiernych, zagrożonych w swojej ortodoksji przez arian, udał się do Konstantynopola, gdzie zebrany w maju 381 roku sobór ogłosił go prawowitym patriarchą Konstantynopola. Ale od razu pojawili się przeciwnicy tego wyboru, którzy powoływali się na zakaz przenoszenia z jednego biskupstwa na drugie; argumenty te sprawiły, że po kilku tygodniach G. zrezygnował z urzędu i wrócił do Nazjanzu. Zresztą – temperament z góry eliminował go z jakichkolwiek prób walki o przywództwo i władzę. W roku 383 wycofał się zupełnie do pustelni w Karbala Arianzos i wtedy też napisał większość najświetniejszych swych dzieł poetyckich i listów. Przyznawany mu przydomek „Teolog” jest nieco mylący, G. jest bowiem przede wszystkim wielkim pisarzem chrześcijańskim, niewątpliwie najbardziej klasycznym z greckich Ojców Kościoła: zręczny we władaniu wszelkimi narzędziami retoryki, niekiedy wyrafinowany w smaku literackim – jest przykładem wszechstronnie wykształconego chrześcijanina i zarazem człowieka wielkiej wiary. Imponuje u G. brak jakiegokolwiek kompleksu wobec klasycznej tradycji greckiej, którą traktuje bez obaw, tak częstych u jego poprzedników. W obfitej twórczości G. dzieła ściśle teologiczne to tylko 5 mów. Są one ważne z tej przyczyny, że dostarczyły podstaw słownictwa teologicznego w dziedzinie nauki o Trójcy Świętej. To właśnie G. pierwszy wskazał na relacje różnicujące osoby Boskie: „niezrodzenie” – dla Ojca; dla Syna – „zrodzenie”; „pochodzenie” – dla Ducha Św. On też określił Ducha Św. jako „współistotnego” (homousios), co pozwalało mu akcentować jedność Trójcy. Wśród utworów poetyckich na szczególną uwagę zasługuje poemat autobiograficzny Peri ton heautu bion – liczący blisko dwa tysiące wierszy, a uważany za grecki odpowiednik Wyznań św. Augustyna. G. był prawdopodobnie jednym z pierwszych poetów na świecie, który ułożył wiersze na cześć matki. Obfita twórczość literacka G.: liryka, poezja dydaktyczna i apologetyczna, listy, kazania – uważana była do końca istnienia Bizancjum za niedościgły wzór. Fragmenty jego poezji zostały włączone do liturgii greckiej. Za swojego nauczyciela uważał go św. ➞ Hieronim, który napisał: „Grzegorz, biskup Nazjanzu, wielki mówca i mój mistrz, bo uczyłem się, słuchając jego wyjaśnień o Piśmie Św. Dzieła jego obejmują około 30 tysięcy wierszy. [...] Jeszcze za życia wyświęcił swego następcę na stolicy biskupiej i poszedł prowadzić życie pustelnicze na wsi”. Nie znamy dokładnej daty śmierci G. – wiemy jedynie, że zmarł w Arianzie. Cesarz Konstantyn II sprowadził jego relikwie do Konstantynopola i umieścił w kościele Dwunastu Apostołów. Obecnie część tych relikwii znajduje się w Rzymie w bazylice św. Piotra (od 1505). Wspomnienie przypadało na Zachodzie 9 maja; obecnie obchodzi się je wspólnie ze wspomnieniem św. Bazylego Wielkiego – 2 stycznia. Na Wschodzie – czczony 25 stycznia. Jest jedną z najczęściej pojawiających się na ikonach postaci – jako biskup z brodą i krzaczastymi brwiami; jedną dłoń unosi w geście błogosławienia, w drugiej trzyma księgę lub zwój; bardzo często pojawia się w grupie Ojców Kościoła – z Bazylim i św. ➞ Janem Chryzostomem.