Ojciec i Doktor Kościoła (339-395)
– jest najmłodszym z trójki tzw. Ojców Kapadockich. Był jednym z dziesięciorga dzieci św. Bazylego i św. Emilii; z tej gromadki kilkoro zostało świętymi – jednak na ukształtowanie osobowości G. największy wpływ w młodości wywierał jego starszy brat, św. ➞ Bazyli. G., podobnie jak ojciec, został retorem w ojczystej Cezarei Kapadockiej, początkowo jednak nie zamierzał iść tą samą drogą co brat. W roku 364 ożenił się i zrezygnował z życia duchownego. Żona jednak niedługo umarła i G. odczytał to jako znak dla siebie. Został ascetą, przyjął za namową św. Bazylego i jego przyjaciela, św. ➞ Grzegorza z Nazjanzu, święcenia kapłańskie i zgodził się objąć w 371 roku urząd biskupa Nyssy, należącej do metropolii zarządzanej przez brata. Wszystko jednak wskazuje, że z pracą organizacyjną zupełnie sobie nie radził: nie odpowiadała jego temperamentowi filozofa i badacza. Wkrótce okazało się, że nie umiał zapanować nad skarbcem diecezji; wprawdzie uwolniono go od zarzutu, iż sam popełniał nadużycia, musiał jednak swój urząd opuścić. Na dodatek cesarzem był wówczas niechętny Bazylemu *ariański cesarz Walens – stąd też skazano G. na banicję. Powrócił z niej do Nyssy dopiero po śmierci cesarza (378). Trzy lata później wziął udział w soborze w Konstantynopolu, gdzie był głównym obrońcą ortodoksji przeciwko arianom (dzieło Przeciw Eunomiuszowi). W 382 roku odbył podróże misyjne do Arabii i Palestyny, po 385 roku natomiast poświęcił się całkowicie pisaniu dzieł mistycznych i ascetycznych. Podobnie jak jego mentorzy i przyjaciele: św. Bazyli i św. Grzegorz z Nazjanzu – sporo skorzystał na lekturze dzieł Orygenesa. Chociaż jako stylista im nie dorównywał to wykazał lepsze od nich zrozumienie dla problematyki ściśle filozoficznej. Uważa się, że G. w największym stopniu przyczynił się do dowartościowania filozofii w wykładzie wiary. Choć porównywał filozofię do bezpłodnej córki egipskiego faraona, pisząc: „Bezpłodną jest rzeczywiście filozofia pogańska: ciągle w bólach rodzenia, nie urodzi nigdy żywego owocu” – to jednocześnie dodawał: „Jest coś w doktrynie pogańskiej, co jest godne poznania, ponieważ rodzi cnotę. Nie może być odrzucone”. Większość pism G. powstała w latach 382-394. Są wśród nich: skrót doktryny chrześcijańskiej Oratio catechetica, pisma egzegetyczne Życie Mojżesza i O tytułach psalmów, osiem homilii o Eklezjastesie, Stworzenie człowieka – zamierzone jako uzupełnienia Heksameronu św. Bazylego. W swoich lekturach Pisma Św. był G. kontynuatorem alegorycznej egzegezy Orygenesa. Z pism ascetycznych wyróżniają się: O dziewictwie i Żywot św. Makryny, opisujący życie siostry G. Platonizm, który mu często zarzucano, sprawił, że pisma G. nie cieszyły się tak wielkim autorytetem, jak dwóch pozostałych Ojców Kapadockich. Ponowne zainteresowanie nimi nastąpiło w XX stuleciu dzięki teologom (J. Danielou, H. Urs von Balthasar) i filologom klasycznym (W. Jaeger, T. Sinko). Najpoważniejszą, z punktu widzenia katolickiej ortodoksji, sprawą w doktrynie eschatologicznej G. jest jego przekonanie, że kara piekła nie jest wieczna, ponieważ w ostateczności musi nastąpić zwycięstwo dobra nad złem; niemożliwe jest tym samym wieczne odłączenie stworzeń rozumnych od Stwórcy. Rozumowanie takie, bliskie prawosławiu, nie jest przyjmowane w katolicyzmie. Warto też przypomnieć, że to G. jest autorem Mowy przeciw lichwiarzom, w której przedstawił tak przekonujące argumenty przeciwko pożyczaniu pieniędzy na procent (lichwiarz „za pług ma trzcinkę do pisania, za rolę kartkę papieru, za ziarno atrament, a deszczem jest dla niego czas, który niewidocznie powiększa mu procenty od kapitału”), że Kościół będzie sprzeciwiał się temu zajęciu przez następne tysiąc lat. Umarł 10 stycznia, stąd też Martyrologium rzymskie czci go w tym właśnie dniu. Papież św. ➞ Pius V zaliczał G. do czterech Doktorów Kościoła, na oficjalnej liście Doktorów G. jednak nie widnieje. W ikonografii przedstawiany jest najczęściej jako grecki biskup z krótką spiczastą brodą.17 Grzegorz z Nyssy, mozaika