cesarzowa (ok. 255-329)
– urodziła się w Drepanum w Bitynii (Azja Mniejsza) lub w Nišu (ówczesny Naissus) nad Dunajem. Miejsce urodzin przyszłej świętej w Drepanum potwierdzałaby późniejsza zmiana nazwy tej miejscowości na Helenopolis. Obecnie jednak historycy coraz częściej wskazują na Niš w Serbii, tam bowiem urodził się syn H. – cesarz Konstantyn Wielki. Sama H. pochodziła z ubogiej rodziny właściciela przydrożnej karczmy. Nie wiemy dokładnie, jak znalazła się na dworze cesarza Konstancjusza Chlorusa i jaką tam pełniła rolę. Niektóre przekazy (św. ➞ Hieronim) stwierdzają, że Konstancjusz Chlorus, wówczas jeszcze zaledwie oficer, odwiedzając wraz z wojskiem zajazd, zakochał się w pięknej H. Jedni twierdzą, że H. była żoną lub konkubiną cesarza, inni z kolei, że tylko nałożnicą. Kiedy cesarz Dioklecjan, nie mogąc już utrzymać spokoju na granicach imperium, wciąż przekraczanych przez plemiona germańskie, postanowił podzielić się władzą i ustanowić współcesarzy, w 293 uczynił Konstancjusza Chlorusa jednym z nich, powierzając mu Galię, Brytanię i część Germanii. Mimo że co najmniej od dziewięciu lat Konstancjusz Chlorus był ojcem narodzonego z H. Konstantyna, to w jednej z wersji żywota H. mówi się, że – by utrzymać swą godność – nowy cesarz musiał odsunąć Helenę (292) i ożenił się z przyczyn politycznych z córką cesarza Maksymiana Herkuliusza – Teodorą. H. wraz z synem Konstantynem została odsunięta i – ledwie tolerowana – przebywała na dworze w Trewirze. Jej pozycja zmieniła się całkowicie po obraniu przez legiony cesarzem właśnie syna H. – Konstantyna (306), później nazwanego Wielkim. Przypomnijmy, że to właśnie Konstantyn był autorem słynnego edyktu mediolańskiego z 313 roku zapewniającego chrześcijanom swobodę kultu i wyznania. Był to gest wdzięczności za poparcie, jakiego udzielili Konstantynowi chrześcijanie w jego walce o Rzym z wojskami zwalczającego wiarę Chrystusową Maksencjusza (312). Syn obsypał matkę zaszczytami, nadając jej w 324 roku tytuł cesarzowej (augusty). H. przyjęła, być może pod wpływem syna, wiarę chrześcijańską (ok. 315) i została ochrzczona. Konstantyn zresztą otaczał się wyłącznie chrześcijanami, wprowadzał prawo podporządkowane zasadom wiary chrześcijańskiej (nakaz święcenia niedziel, ograniczenie rozwodów, zakaz konkubinatu, przyznanie uprawnień sądowniczych biskupom w sprawach cywilnych itd.). Cesarzowa H. zasłynęła z pobożności w spełnianiu praktyk religijnych i wielkiego serca okazywanego potrzebującym. Martyrologium podkreśla, iż stała się fundatorką wielu kościołów, m.in. w Rzymie i Konstantynopolu. Troszczyła się również o miejsca związane z Chrystusem w Palestynie (zbudowała bazylikę Narodzenia Pańskiego w Betlejem, świątynie na Górze Oliwnej i na Kalwarii w Jerozolimie). Ziemię Świętą odwiedziła w latach 324-26. Dość powszechnie biografowie (św. ➞ Ambroży, św. ➞ Paulin z Noli, św. ➞ Jan Chryzostom) przypisują jej odnalezienie relikwii Krzyża Świętego u stóp Kalwarii, ale obecna historiografia podważa historyczność tego wydarzenia. H. rozdzielała środki nie tylko na fundacje kościelne. Wspierała ubogich, więźniów i banitów. Pod jej wpływem Konstantyn ustanawiał prawa korzystne dla sierot, wdów i niewolników. Przypomnieć wypada również o cieniach dotyczących H. i jej syna. Są nimi na pewno zabójstwo żony Konstantyna, Fausty, i syna cesarskiego, Kryspusa (326), oraz niechęć do braci przyrodnich władcy, zrodzonych z Teodory. Zapewne Fausta nie mogła znieść wszechwładzy teściowej i próbowała intryg, które skończyły się dla niej i dla Kryspusa tragicznie. Okoliczności zbrodni do dziś nie zostały, niestety, wyjaśnione. Podejrzenie jednak pozostaje, bowiem cesarz Konstantyn Wielki, mimo ogromnych zasług dla chrześcijaństwa, nie jest czczony na ołtarzach w Kościele Zachodnim; czci tej zaznaje jedynie na Wschodzie (21 marca i święto to jest połączone z pamiątką jego matki). H. zmarła około roku 329 w Nikomedii (inni podają, że w Rzymie). Cesarz Konstantyn przeniósł jej zwłoki do Konstantynopola, a potem do Rzymu i tu pochował je we wspaniałym mauzoleum przy Via Lavicana, w pobliżu Bazyliki św. Piotra. Pusty, piękny sarkofag z porfiru do dziś przechowywany jest w Muzeum Watykańskim. Na temat dalszych dziejów relikwii istnieje kilka wersji. Część ich znajduje się m.in. w Rzymie (kościół Matki Bożej Ara Coeli, gdzie przeniósł je papież Innocenty II), Paryżu (St-Leu) oraz opactwie S. Hautvillers (diecezja Reims). Być może są także w Wenecji, dokąd zabrali je krzyżowcy (1203). Święta wspominana jest przez Martyrologium 18 sierpnia. Świadectwa kultu liturgicznego spotykamy w zasadzie od IV wieku. H. wychwalają wspomniani już św. Ambroży, św. Euzebiusz i św. Paulin z Noli. W tradycji uchodzi za patronkę farbiarzy oraz wytwórców igieł i gwoździ. Patronuje diecezjom w Trewirze, Bambergu i Bazylei. W samej Anglii jest 120 kościołów pod jej wezwaniem. H. za swoją patronkę obrało m.in. anglikańskie żeńskie zgromadzenie zakonne (Order of Saint H.). W Polsce kult H. rozwijał się wraz z kultem Drzewa Krzyża Św. W XVII w. w Kalwarii Zebrzydowskiej urządzono symboliczną pustelnię H. z kaplicą pod jej wezwaniem. Ikonografia przedstawia świętą w stroju cesarzowej. Jej atrybutami są korona, model kościoła, krzyż i gwoździe. Do najważniejszych przedstawień H. należą: fresk z 1. poł. IV w. w pałacu w Trewirze, fresk z VI w. katakumbach S. Lucia w Syrakuzach oraz marmurowy posąg dłuta A. Bolgi w Bazylice św. Piotra w Rzymie. W późnym średniowieczu i renesansie zaczęto H. przedstawiać jako matronę, we wdowim stroju z czepcem lub welonem na głowie i z księgą (skrzydło ołtarza Bruyna z ok. 1550 roku w kościele św. Sewera w Kolonii). H. prezentowana jest również w wielu scenach ilustrujących Legendę Krzyża Św. (np. freski A. Gaddiego z ok. 1390 roku w S. Croce we Florencji). Z polskiej ikonografii warto wymienić wizerunek na skrzydle ołtarzowym poliptyku z XV wieku w kościele w Lusinie, obraz z XVIII wieku w klasztorze oo. Franciszkanów w Krakowie (H. podtrzymuje poduszkę z koroną cierniową), ujęcia sceniczne związane z Odnalezieniem Krzyża Św. (rzeźba tympanonu w kaplicy zamkowej św. Anny w Malborku).19 Św. Helena, Cima da Conegliano, ok. 1495 r.