zwany Bratem Pańskim (?-62)
– św. ➞ Marek wśród swiadków konania Chrystusa na krzyżu (Mk 15,40) wymienia „Marię, matkę Jakuba Mniejszego i Józefa”. Przydomek swój J. zawdzięcza zapewne niskiemu wzrostowi, który odróżniał go od innego apostoła o tym imieniu (św. ➞ J. Większy). Jego matką była wspomniana przez ewangelistę Maria, ojcem zaś Kleofas. Pochodził z Nazaretu. W różnych źródłach bywa nazywany „Bratem Pańskim”, co sugeruje, iż był krewnym Jezusa – naturalnie w osobliwym rozumieniu, bowiem NMP poczęła swego Syna dziewiczo. Na związki te wskazują ewangeliści: św. ➞ Jan (19,25): „A pod krzyżem stała Jego matka i siostra Jego matki, Maria Kleofasowa” – co sugerowałoby, że matka J. była krewną NMP; św. ➞ Mateusz (Mt 27,56): „Była wśród nich Maria Magdalena i Maria, matka Jakuba i Józefa, i matka synów Zebedeusza”; św. Marek (6,3): „Czyż nie jest to cieśla, syn Maryi i brat Jakuba i Józefa, i Judy, i Szymona? I czyż Jego siostry nie żyją tutaj, wśród nas?” Rozstrzygnięcie tych powiązań jest niesłychanie trudne, bowiem w obyczajowości żydowskiej przyjęte było, aby wszystkich krewnych, dalszych i bliższych, a także powinowatych nazywał „braćmi” i „siostrami”. Zapewne – na mocy prawa lewiratu – J. był synem brata lub siostry św. ➞ Józefa. Miał tedy J. brata Józefa, ale trudne jest do utrzymania twierdzenie, by bratem J. był także św. ➞ Juda Tadeusz, zwany przez św. Łukasza Judę Jakubowym (Łk 6, 16), co wskazuje raczej, że Juda Tadeusz był synem (a nie bratem) jakiegoś Jakuba. św. J. przystał do Nauczyciela późno – podobnie jak św. Juda Tadeusz i św. ➞ Szymon Zelota; powątpiewał zapewne w prawdziwość Jego słów. Był jednak świadkiem objawienia się Chrystusa zmartwychwstałego uczniom (także jednym z ostatnich – jak wynika z 1. Listu św. Pawła do Koryntian; 1 Kor 15,7) i stał się gorliwym głosicielem Jego nauki. Co robił przed 40 rokiem, czyli przed momentem rozejścia sie apostołów – nie wiemy. Tradycja czyni go zwierzchnikiem chrześcijańskiej wspólnoty w Jerozolimie (Dz 12,17). Był zwolennikiem dochowania – mimo przyjęcia chrztu – wierności prawu Mojżeszowemu (Dz 15,13-21; 20,16-20), kiedy jednak św. Piotr i św. Jan w czasie tzw. soboru jerozolimskiego rozstrzygają kwestię, czy chrześcijanie mają na znak przynależności do mozaizmu dać się obrzezać – występuje po stronie „liberałów”, m.in. św. Pawła. Jego związki z Pawłem są zresztą bardzo mocne i serdeczne, czego dowodzi np. List do Galatów (Gal 2,9), mimo że obaj apostołowie różnili się w kwestii wierności wobec reguł mozaizmu. W latach 45-49 J. podyktował piękny List, skierowany do Żydów, którzy weszli do zbiorowości chrześcijańskiej, zwłaszcza tych, którzy wywodzili się spoza Palestyny; jest on poniekąd streszczeniem poglądów, jakie wyraził J. w czasie wspomnianego soboru w Jerozolimie. Zmarł śmiercią męczeńską przez ukamienowanie (świadectwo Józefa Flawiusza); św. ➞ Euzebiusz pisze, że strącono go z wieży świątyni żydowskiej w Jerozolimie. Inne wersje śmierci J. nie zasługują na miano w pełni wiarygodnych, chociaż powstała w II stuleciu apokryficzna Protoewangelia Jakuba (wymieniana przez Orygenesa, św. Klemensa oraz św. Justyna) jest niewątpliwie świadectwem wielkiego kultu, jakim otaczano „brata Pańskiego”. Kult ten obejmował także Żydów, którzy zaczęli się burzyć na wieść o tym, że arcykapłan Ananos rozkazał zabić J.; nowy rzymski namiestnik (prokurator) Judei, Albinus, za karę pozbawił nadgorliwego arcykapłana jego urzędu (Józef Flawiusz). Relikwie J. odnaleziono w roku 351, na skutek widzenia, jakie miał św. Epifaniusz; znajdowały się one w tym samym miejscu, co szczątki Zachariasza i Symeona. W miejscu tym wystawiono grobowiec-kaplicę. Za panowania cesarza Justyna II (czyli w połowie VI w.) relikwie przeniesione zostały do Konstantynopola, do specjalnie wystawionej świątyni pod wezwaniem męczennika. Obecnie znajdują się w Rzymie, w bazylice świętych Filipa i Jakuba. Święto J. obchodzono (wraz ze świętem pozostałych, odnalezionych z J. świętych) 1 maja; od 1955 zostało ono przesunięte na 3 maja, jednak ze względu na obchodzone w Polsce w tym dniu święto Matki Boskiej Królowej Polski obchodzi się je u nas 6 maja. Trzeba tu dodać, że w tradycji wielokrotnie mylono J. z innym J. – apostołem, synem Alfeusza; jeszcze dziś zdarzają się ryzykowne utożsamienia imienia ojca omawianego tutaj J.: Kleofasa z imieniem Alfeusz. Wynika to m.in. z interpretacji zapisu u św. Mateusza (Mt 10,3). Sprawa nie jest do dziś rozstrzygnięta jednoznacznie; w tradycji – przede wszystkim greckiej – znane były dwa święta: apostoła J., syna Alfeusza czczono tam 9 października.45 Św. Jakub Mniejszy, Martin Schongauer, ok. 1480 r.