(I w.)
– najprawdopodobniej urodził się w Antiochii Syryjskiej (tak utrzymują m.in. Euzebiusz i św. ➞ Hieronim). Według świadectw św. ➞ Pawła (Kol 4,14) był Ł. wyzwoleńcem, z zawodu lekarzem. Apostoł umieszcza go w rzędzie tych swych towarzyszy, których odróżnia od innych, pochodzenia żydowskiego. Wnosimy z tego, że nie był Żydem. Z Prologu do Ewangelii św. Ł. dowiadujemy się, że nie należał do bezpośrednich uczniów Jezusa, gdyż mówi, że będzie opowiadał wydarzenia z życia Chrystusa, które jedynie słyszał od naocznych świadków. A świadkowie byli najbardziej wiarygodni z możliwych: od Najświętszej Marii Panny, poprzez św. ➞ Jakuba Starszego, po samego św. ➞ Piotra, który do Antiochii właśnie przybył po swym cudownym uwolnieniu. Nie wiadomo dokładnie, kiedy i w jakich okolicznościach Ł. stał się chrześcijaninem. Być może chrztu udzielili mu pierwsi wyznawcy Chrystusa, przybyli z Jerozolimy do Antiochii, bądź sam św. Paweł, gdy znalazł się wraz ze św. ➞ Barnabą w tym mieście. Mogło się to stać ok. 50 roku. W Dziejach Apostolskich Ł. opisuje podróże św. Pawła z drobiazgowością naocznego świadka, ponadto świadczy o swym współudziale w wydarzeniach, używając zaimka „my” od rozdziału (16,10) Dziejów. Świadczy to o tym, że przyłączył się do św. Pawła w Troadzie podczas jego drugiej podróży misyjnej i towarzyszył mu do Filippi w Macedonii (Dz 16, 10-17), gdzie pomagał w zakładaniu Kościoła. Gdy Paweł z Sylasem dostali się do niewoli, Ł. pozostał w Filippi, by nauczać i umacniać wiernych. Dopiero po sześciu latach ponownie połączył się z Pawłem, udając się do Jerozolimy (2 Kor 8,18). Z opowiadania prowadzonego w liczbie mnogiej w Dziejach Apostolskich jasno wynika, że towarzyszył św. Pawłowi aż do śmierci. Przebywał nawet w Rzymie podczas pierwszego i drugiego uwięzienia apostoła w stolicy cesarstwa (2 Tym 4,11). Z Prologu dowiadujemy się również, że po śmierci św. Pawła działał w Achai, gdzie napisał Ewangelię i Dzieje. Do śmierci nauczał na terenie Grecji, tam też zmarł (Beocja) w wieku 84 lat, śmiercią naturalną, gdyż opowieści o jego męczeństwie nie można uznać za udokumentowaną. W 357 roku jego ciało przeniesiono z beockich Teb do Konstantynopola. Od 899 roku relikwie znajdują się podobno w Padwie, w kościele św. Justyny, głowa natomiast została posłana do Rzymu. Jeszcze kilkanaście innych miast twierdzi, że posiada relikwie św. Ł. i ten spór trwa do dziś. Kościół obchodzi pamięć ewangelisty 18 października. Za symbol jego Ewangelii uznano wołu (zwierzę ofiarne), albowiem rozpoczyna się ona od opisu ofiary złożonej przez Zachariasza, ojca św. ➞ Jana Chrzciciela. Ł. czczony jest jako patron lekarzy i służby zdrowia oraz malarzy. Związki ewangelisty z malarstwem podkreślała legenda, powstała w VI wieku: wedle niej Ł. namalował jakoby kilka portretów NMP. Madonny, uchodzące za dzieło św. Ł., przedstawiają zwykle tzw. typ bizantyński i mogą pochodzić z V wieku. Utrzymywano, jakoby częstochowska „Czarna Madonna” także wyszła spod pędzla ewangelisty. Niestety, brak rzeczywistych dowodów przemawiających za tym, że obrazy te są dziełem świętego. Niewątpliwie – Ł. był człowiekiem obdarzonym znaczną kulturą, także literacką. Zauważył to m.in. św. Hieronim, który docenił znajomość greki, cechującą ewangelistę. Dzieło Ł. napisane jest barwnie, ze znacznym wyczuciem emocjonalnych walorów słowa. Ewangelię Łukaszową cechuje charakterystyczny dla kręgu św. Pawła uniwersalizm nauki o zbawieniu; od Pawła wziął także Ł. centralny motyw śmierci i zmartwychwstania Jezusa, jako główną oś opowieści. Jezus Ł. wciąż wędruje ku swemu przeznaczeniu – Jerozolimie: zbliża się doń i oddala, by ostatecznie poprzez śmierć swoją dokonać dzieła odkupienia całej ludzkości. Dlatego też Ł. – podobnie jak Paweł – tak często mówi o Jezusie „Pan” (Kyrios), wydobywając w ten sposób znaczenie chwili zmartwychwstania jako swoistej epifanii Bogaczłowieka. Opierając się na relacjach świadków mógł Ł. wzbogacić swe dzieło o szczegóły nieobecne u synoptyków – przedstawia je tak barwnie i plastycznie, że to właśnie one utrwaliły się najmocniej w ludowej pobożności. Dzieje Apostolskie, jak można przypuszczać, powstały przed rokiem 70, pojawiają się w nich bowiem wzmianki o budowlach w Jerozolimie, które w roku 70 zostały doszczętnie zniszczone. Z innych przesłanek wnioskujemy, że mógł to być rok 61 – czyli moment pierwszego uwięzienia św. Pawła w Rzymie. W tym też mieście powstało dzieło. Ważną cechą Dziejów jest to, że zawierają większe fragmenty przemówień (Piotra, Jakuba, Pawła, Szczepana) z zachowaniem ich charakterystycznych cech językowych i myślowych (surowy i precyzyjny Paweł mówi inaczej niż przepojony wspomnieniem o ostatnich chwilach Jezusa Piotr). Widać tu także wpływ Starego Testamentu, na który powoływali się – zresztą wzorem Jezusa – apostołowie. Taki był bowiem model wczesnochrześcijańskiej katechezy: próbowano w niej łączyć elementy nowej wiary – z przekazem tradycyjnym, w którym szukano proroczego potwierdzenia dla wydarzeń współczesnych narodzinom chrześcijaństwa, a niekiedy nie do końca jeszcze pojmowanych.119 Św. Łukasz Ewangelista, fresk w kaplicy grobowej, 680 r.