Matka Boża, Najświętsza Maria Panna
– jej obecność w naszej Księdze tłumaczy przede wszystkim ogrom kultu, nie można natomiast uznawać Jej za „świętą” w tym samym znaczeniu, co pozostałe postaci tutaj wymieniane. Świętych czcimy dlatego, że są oni „Bogu najbliżsi”, są jego „przyjaciółmi” i zarazem pośrednikami między nami a najwyższą Prawdą i Sprawiedliwością, stąd ich kult ma charakter względny i pośredni. NMP Kościół oddaje cześć szczególną, zwaną hyperdulia, większą niż kult świętych. Literatura poświęcona NMP jest olbrzymia, stąd jej referowanie tutaj nie miałoby sensu. Gdyby spojrzeć na Jej postać z perspektywy czysto historycznej – okazałoby się, że dane są niezwykle ubogie i nie spełniają wymogów stawianych źródłom historiograficznym. Po dniu Zesłania Ducha Świętego ewangelie milkną na Jej temat. Kult maryjny sięga III w., gdy w najwyższych słowach uwielbienia pisali o NMP Ojcowie Kościoła i autorzy licznych w tamtej epoce apokryfów (m.in. Protoewangelii Jakuba z połowy II w.). Na cały Kościół rozszerzył ów kult Sobór Efeski (431); od tamtej chwili stawiano świątynie pod Jej wezwaniem, tworzono Jej domniemane wizerunki, układano modlitwy, a także stanowiono Jej święta. Najważniejsze przymioty NMP to: 1) Boskie Macierzyństwo – orzeczone przez Sobór Efeski – oznaczające, iż NMP dała Jezusowi ciało ludzkie, choć był on Bogiem. Dała je w historycznie określonym czasie, aczkolwiek jako Bóg był on przedwieczny i nie mający kresu. W NMP dokonała się tajemnica wcielenia Boga. 2) Dziewiczość – oznaczająca, iż poczęcie Jezusa odbyło się bez udziału mężczyzny. Ten dogmat został ogłoszony na synodzie laterańskim w 649 roku przez papieża św. ➞ Marcina I, a jego źródłem są Ewangelie (Łk 1,3435; Mt 1,20-23). 3) Niepokalane Poczęcie NMP – jest najbardziej dyskutowanym dogmatem kościelnym. Został on ogłoszony dopiero w 1854 roku przez papieża Piusa IX. Odkupienie miało objąć wszystkich ludzi, a więc także M. – śmiertelną i grzeszną. Czy grzeszna niewiasta mogła począć Boga? Problem ten rozwiązano następująco: już w łonie swej matki, św. ➞ Anny, M. była pozbawiona grzechu pierworodnego, bowiem w Bożym planie to właśnie Ona, jedyna spośród rodzaju ludzkiego, miała dać ciało Synowi Bożemu. 4) Wniebowzięcie NMP – jest konsekwencją Niepokalanego Poczęcia. Skoro dzięki Bożej woli NMP była pozbawiona grzechu pierworodnego, to musiała być nieśmiertelna, bowiem śmierć, wg św. ➞ Pawła, jest karą za grzech. Dogmat o Wniebowzięciu został ogłoszony przez papieża Piusa XII w 1950 roku. M., podobnie jak Jej Syn – człowiek, umarła na ziemi, ale została wskrzeszona ciałem i duszą i tak wstąpiła do nieba. Święto Wniebowstąpienia jest bardzo stare i jego tradycja sięga VIII w.; wzmiankują o Wniebowstąpieniu św. ➞ Jan Damasceński i św. ➞ German. 5) Napełnienie łaskami – to odniesienie do słów archanioła Gabriela, zwiastującego M. narodzenie Jezusa. Oznacza to, iż NMP nie posiadała najmniejszego grzechu osobistego i wyposażona została w łaski, niedostępne żadnemu bytowi stworzonemu – szczególnie w łaski uświęcające i uczynkowe; 6) Wszechpośredniczenie w łaskach – nie jest wprawdzie oficjalnym dogmatem Kościoła, niemniej w swym nauczaniu uznaje on NMP jako pośredniczkę między rodzajem ludzkim a Bogiem obecnym w Chrystusie. 7) Współodkupicielka – to określenie podkreślające fakt, iż NMP dzieliła z Jezusem Jego ziemskie cierpienia, ból i śmierć dla dzieła Zbawienia.Najważniejsze święta i uroczystości ku czci NMP przypadają:1 stycznia – czyli w ostatni dzień oktawy Bożego Narodzenia. Na Wschodzie nosiło ono grecką nazwę Theotókou mnéme, czyli wspomnienie Bogarodzicy. Lokowano je możliwie najbliżej dnia Bożego Narodzenia: w obrządku bizantyńskim i syryjskim wypadało ono 26 grudnia, zaś w koptyjskim – 16 stycznia. Akcentowano tu przede wszystkim Boże macierzyństwo jako cechę przysługująca NMP, jednak później wyrazistość tych akcentów w noworocznej liturgii zanikła. Stara się ją przywrócić reforma liturgiczna z 1969 roku. Trzeba tu dodać, że 1 stycznia od kilku lat stał się także dniem powszechnych modłów o pokój światowy; zasadę tę praktykuje przede wszystkim papież Jan Paweł II.2 lutego, święto Ofiarowania Pańskiego – ustanowione na pamiątkę przybycia Jezusa do Świątyni, gdy miał 40 dni. Znane jest od V w.; obchodzono je początkowo tylko w Jerozolimie, jednak cesarz Justynian I w 542 roku nakazał obchodzić je powszechnie. Towarzyszyła mu od dawna procesja ze światłem, co nawiązuje do słów ewangelisty: „Światłość dla oświecenia pogan i chwałę Izraela, ludu Twojego” (Łk 2,32). Józef i NMP zgodnie ze zwyczajem żydowskim zanieśli dziecko do świątyni, by „stawić je przed Panem” i tym samym „wykupić je”. Nie musieli tego czynić, wykupić bowiem pierworodnego można było także za 5 sykli srebra wręczonych kapłanowi; oboje nie mieli jednak tych pieniędzy. Widzimy zatem, że pierwotnie wspomnienie ofiarowania Jezusa dotyczyło Jego osoby i dopiero mniej więcej od IX stulecia przeważyły w nim pierwiastki maryjne, wyłaniające się z pobocznych okoliczności, m.in. ze słów Symeona, zapowiadających w świątyni męczeństwo Jezusa i cierpienie jego Matki. Od X w. w dniu tym poświęca się w kościołach gromnice, które mają odpędzić zło od ludzkich siedzib, a szatana od człowieka w chwili śmierci. W Polsce 2 lutego nazywany bywa dniem Matki Boskiej Gromnicznej; zwyczajowo w dniu tym zaprzestaje się śpiewania kolęd i wszystkich obrzędów związanych z Bożym Narodzeniem.11 lutego – to wspomnienie pierwszego z objawień NMP, jakie miała św. ➞Bernadeta Soubirous w Lourdes (1858). Ustanowił je papież Leon XII w 1890 roku, a upowszechnił w całym Kościele papież św. ➞ Pius X w 1907 roku. Po 1969 roku uznawane za wspomnienie dowolne.25 marca, Zwiastowanie Pańskie – uroczystość ta pierwotnie była związana z dziejami Jezusa, niemniej ze względu na fakt, iż Syn Boży począł się w łonie NMP, przybrało ono formę święta maryjnego. Pierwotnie obchodzono je w adwencie, ale mniej więcej od początku VI w., za przykładem pewnych klasztorów palestyńskich, zaczęto je lokować w dniu odpowiadającym dziewięciu miesiącom przed Narodzeniem, czyli właśnie 25 marca. W obrządku ambrozjańskim (mediolańskim) zachowało ono początkowy charakter, niemniej powszechnie uznaje się je za przypomnienie Bożego macierzyństwa Marii i jej słów „Otom ja służebnica Pańska, niech mi się stanie według twego słowa” wypowiedzianych do archanioła Gabriela (Łk 1,38).3 maja, uroczystość NMP Królowej Polski – ma charakter patronalny, tzn. związany ze szczególnym kultem, jakim otacza się M. w Polsce. NMP uczyniły swoją patronką także inne kraje (m.in. Węgry, Gwadelupa, Francja, Portugalia), regiony (Korsyka, Sabaudia, Bawaria) i miasta, niemniej w Polsce stało się to w sposób szczególnie uroczysty za sprawą ślubów króla Jana Kazimierza złożonych w katedrze lwowskiej (1656). Kult ten szerzyli kolejni mistycy i poeci, zwłaszcza w czasach niewoli. Najmocniej zaznaczył się on w silnie katolickiej Galicji, stąd też właśnie, w 1905 roku, wypłynęła prośba do Stolicy Apostolskiej o ustanowienie święta Królowej Polski, zaakceptowana trzy lata później dla diecezji lwowskiej i przemyskiej. W 1923 roku święto to rozciągnięto na cały Kościół polski i połączono z obchodem rocznicy ogłoszenia Konstytucji 3 Maja. Papież Jan XXIII specjalnym dekretem z 1962 roku uznał NMP oficjalnie patronką Polski i Polaków.24 maja, NMP Wspomożenia Wiernych – wspomnienie przywołujące tytuł NMP, jaki nadał jej papież św. ➞ Pius V w 1572 roku po zwycięstwie armady chrześcijańskiej nad Turkami w bitwie morskiej pod Lepanto. Święto ustanowił na dzień 24 maja papież Pius VII dla upamiętnienia swego powrotu do Rzymu z napoleońskiego więzienia (1814). W Polsce wspomnienie to obchodzi się dla upamiętnienia wstawiennictwa NMP w chwilach szczególnie trudnych dla narodu.31 maja, Nawiedzenie NMP – święto wprowadzone dla upamiętnienia odwiedzin, jakie NMP złożyła u swej krewnej, św. ➞ Elżbiety, matki św. ➞ Jana Chrzciciela (Łk 1,39-56). Początkowo obchodzono je na Wschodzie, a od 1263 roku za sprawą franciszkanów rozszerzyło się na Zachód; postanowienia soboru w Bazylei (1441) rozciągnęły je na cały Kościół katolicki. Początkowo wyznaczono je na 2 lipca, jednak od 1969 roku obchodzi się je 31 maja; jest to termin pośredni między datą Zwiastowania NMP a dniem narodzin św. Jana Chrzciciela.16 lipca, Matki Boskiej Szkaplerznej – to wspomnienie dowolne, w Polsce wszakże obowiązkowe. Zrodziło się ono już w pierwszych latach istnienia rodziny karmelitańskiej (oficjalnie zaczęto je obchodzić u karmelitów ok. 1376 roku), skojarzone z wizjami, jakie miał św. ➞ Szymon Stock i jego ideą tzw. nabożeństwa szkaplerznego; istotą święta jest przyodzianie się w szatę miłą M. na znak szczególnego jej ofiarowania. Ze świętem tym związane są liczne odpusty, co wielokrotnie stawało się przedmiotem sporów teologicznych. Ostatecznie papież Benedykt XIII zatwierdził je w 1726 roku dla całego Kościoła. W 1969 nowe reguły liturgiczne obniżyły jego rangę, czyniąc je dowolnym wspomnieniem.5 sierpnia, Matki Boskiej Śnieżnej – w dniu tym upamiętniono konsekrację najstarszej świątyni poświęconej NMP: bazyliki Sykstusa i Liberiusza w Rzymie, na wzgórzu Eskwilińskim, zwanej Matką Boską Większą (ok. 435). Papież Sykstus II wystawił ją w podzięce za szczęśliwe zakończenie obrad Soboru Efeskiego, który uznał dogmat o Boskim Macierzyństwie NMP. Nazwa „Śnieżna” (ad nives) pojawiła się później pod wpływem legendy: oto w trakcie wielkich upałów, w sierpniu, na stokach eskwilińskich miał się pojawić śnieg, wskazując patrycjuszowi Janowi lokalizację przyszłej świątyni. Od XIV w. pamiątkę zaczęły obchodzić inne kościoły rzymskie, zaś w 1568 roku papież św. ➞ Pius V rozciągnął ją na Kościół Powszechny.15 sierpnia, Wniebowzięcie Maryi – to jedno z największych świąt maryjnych. Jego geneza w naturalny sposób wiąże się z Narodzeniem NMP i zawiera w sobie podobne treści doktrynalne. Ziemska śmierć NMP to Jej przejście do nieba w sensie dies natalis; pojęcie to leży u podstaw kultu męczenników i świętych. M. nie tylko poczęła się bez grzechu pierworodnego, ale – co jest tego konsekwencją – jako jedyna wśród ludzi zmartwychwstała ciałem, by wejść do nieba. Święto to znane było już w V w. w Jerozolimie i stamtąd upowszechniło się na Wschodzie. Jego termin – 15 sierpnia – ustalił (co podaje historyk bizantyński Nicefor Kalikst) cesarz Maurycy na przełomie VI i VII w. W każdym razie w VII w. znano je bez wątpienia w Rzymie i obchodzono bardzo uroczyście: z wigilią (trwającą niekiedy nawet 30 dni) i oktawą. Ojcowie Kościoła Wschodniego nazywali to święto Zaśnięciem NMP, uważano bowiem, że M. nie umarła, ale zapadła w słodki sen, z którego obudziła się w niebie. Ostatecznym wyrazem wiary we Wniebowzięcie Matki Bożej było ogłoszenie w 1950 roku dogmatu o Wniebowzięciu. W Polsce święto to jest bardzo stare i mocno zakorzenione w ludowej pobożności; nazywa się też je u nas świętem Matki Bożej Zielnej, gdyż w tym właśnie dniu przyjął się zwyczaj poświęcania wieńców z ziół, kwiatów polnych i kłosów. W okresie tym odbywa się także wiele pielgrzymek do sanktuariów maryjnych, głównie na Jasną Górę. Liczne są w Polsce (i na całym świecie) świątynie pod wezwaniem Matki Bożej Wniebowziętej.22 sierpnia, NMP Królowej – to święto zrodziło się z rozpamiętywania godności M. jako Matki Jezusa; Chrystusa od dawna nazywano królem i od pontyfikatu Piusa XI (1922-39) obchodzono stosowne święto. Odrębne święto NMP Królowej, przypadające 25 maja, ustanowił jego następca, papież Pius XII. W zreformowanej w 1969 roku liturgii obchodzi się je 22 sierpnia, ze względu na bliski związek z uroczystością Wniebowzięcia.26 sierpnia, Matki Bożej Częstochowskiej – uroczystość ta jest związana z kultem cudownego obrazu NMP w klasztorze paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie. Już w 1638 roku paulini uzyskali w Rzymie zgodę na obchodzenie święta „Przeniesienia obrazu na Jasną Górę”; 13 maja 1904 roku papież św. Pius X zezwolił na obchodzenie święta Matki Bożej Częstochowskiej w całej diecezji kujawsko-kaliskiej (Częstochowa w niej się wówczas znajdowała), zaś w 1931 roku, przychylając się do petycji kardynała Augusta Hlonda, prymasa Polski, papież Pius XI zgodził się, by obchodzono je w całym kraju i dołączył osobny formularz liturgiczny przewidziany na to święto.8 września, Narodzenie NMP – dzieje tego święta przebiegały podobnymi drogami co historia święta Wniebowzięcia. W V w. obchodzono je w Jerozolimie, m.in. wznosząc bazylikę w miejscu domniemanych urodzin M.; w VII w. znano to święto w Bizancjum i Rzymie (m.in. wielki kult dla NMP miał urodzony w Syrii papież Sergiusz I, który panował w Kościele w latach 681-701; on to wprowadził wymienione wcześniej święto Matki Bożej Gromnicznej). Ustaliła się wówczas data święta, obchodzonego równocześnie na Wschodzie i Zachodzie; u Koptów wypada ono dzień wcześniej. W Polsce, ze względu na rozpoczynające się siewy zbóż jarych, nazywa się świętem Matki Bożej Siewnej.12 września, święto Imienia Maryi – wprowadzono je w Hiszpanii w XVI w., zaś w 1683 roku papież Innocenty XI przeniósł je na cały Kościół jako upamiętnienie odsieczy Wiednia i zwycięstwa odniesionego nad Turkami przez Jana III Sobieskiego. Po reformie kalendarzowej z 1969 roku uznaje się je za wspomnienie dowolne w wybranych krajach: m.in. Polsce, Austrii i Bawarii. 15 września, Matki Bożej Bolesnej – w dniu tym przypada obowiązkowe wspomnienie boleści Matki Bożej u stóp krzyża, na którym umierał jej Syn. Święto wyrasta z dawnego obyczaju wspominania cierpień M. na widok męki Jezusa; początkowo wspomnienie to przypadało na okres Wielkiego Postu, jednak mniej więcej od XII w., za sprawą św. ➞ Bernarda z Clairvaux i cystersów (podobnie postępowali również serwici), zaczęto obchodzić pamiątkę odrębną, w zupełnie innym czasie. W 1423 roku na synodzie kolońskim pojawił się sam termin „boleści NMP”, choć jeszcze nie precyzowano ich liczby (w tzw. manuskrypcie gnieźnieńskim z XV w. mówi się o pięciu). O siedmiu boleściach zaczęto mówić nieco później, w XVI w., trochę pod wpływem numerologii: liczba 7 ma ważną rolę w rozmaitych religiach Wschodu i Zachodu (np. w Starym Testamencie liczba ta występuje 77 razy, w Apokalipsie św. Jana mówi się o siedmiu pieczęciach, świecznikach, gwiazdach, trąbach – zresztą Apokalipsę św. Jan kierował do siedmiu kościołów w tzw. Azji Prokonsularnej; główna modlitwa chrześcijan, Pater noster, składa się z siedmiu próśb; siedem jest grzechów głównych, siedem dzieł miłosierdzia i siedem sakramentów). Apostołami tej formy nabożeństwa byli głównie serwici; oni także mówili o siedmiu radościach M. Obchodzono je początkowo w piątek przypadający po pierwszej niedzieli Pasji; w 1667 roku ustalono jego termin na trzecią niedzielę września. papież Pius VII, po powrocie z niewoli napoleońskiej (1814) nakazał obchodzić je w całym Kościele, zaś papież św. Pius X ostatecznie wyznaczył je na 15 września. Tę datę przyjęła zreformowana w 1969 roku liturgia, kasując zarazem termin wielkopostny.7 października, Matki Bożej Różańcowej – powstało mniej więcej dwa wieki po wprowadzeniu przez św. ➞ Dominika modlitwy na różańcu, czyli ok. 1430 roku. Gorącym apostołem tego święta był bł. Alan de la Roche. On także założył pierwsze bractwo różańcowe. Dla całego Kościoła uznał je za obowiązkowe papież Grzegorz XIII w 1572 roku i on też wyznaczył jego do dziś obowiązującą datę.21 listopada, Ofiarowanie NMP – według Protoewangelii Jakuba z II w. M. jako dziecko została ofiarowana w Świątyni. Św. ➞ Jan Damasceński pisze, że dzień ten obchodzono w Jerozolimie już w VI w.; z tego też stulecia pochodziła duża świątynia pod wezwaniem Ofiarowania NMP wystawiona przez cesarza Justyniana. Na Zachodzie święto upowszechniło się dopiero w dojrzałym średniowieczu, za pontyfikatów Grzegorza XI, Piusa II i Pawła II – czyli w XIV-XV stuleciu. W XVI w. zniósł je, ze względu na brak potwierdzenia w ewangeliach, papież Paweł IV, ale już dwadzieścia lat później zatwierdził na nowo papież św. ➞ Pius V. W XVII w., za pontyfikatu Klemensa VIII, zatwierdzono dla tego święta specjalne teksty liturgiczne. Reforma liturgiczna z 1969 roku podtrzymała pierwotną tradycję.8 grudnia, Niepokalane Poczęcie Maryi – święto najpierw znano w Jerozolimie, skąd zwyczaj jego obchodzenia przeniknął na Wschód, jeszcze przed VIII w. W XII w. cesarz Manuel I Komnenos uczynił je obowiązkowym w Bizancjum. Na Zachodzie znane było od IX w. (m.in. w Irlandii i Anglii, skąd przeszło za sprawą mnichów iroszkockich do Francji). Sprzeciwy wobec tego święta zgłaszali m.in. św. ➞ Bernard z Clairvaux i św. ➞ Tomasz z Akwinu. Rezerwę wobec niego zachowywał także Rzym, który dopiero w okresie niewoli awiniońskiej postanowił je uznać, obudowując rytuał licznymi odpustami. Sobór w Bazylei uznał je za obowiązkowe w całym Kościele (1473), co potwierdził swymi decyzjami m.in. papież Sykstus IV (1471-84), zaś papież Klemens XI uznał ten dzień za wolny od pracy. W 1854 roku papież Pius IX ogłosił dogmat o Niepokalanym Poczęciu, wprowadzając szereg nowych tekstów liturgicznych, zachowanych do naszych czasów.Jak widać z powyższego zestawienia – a wymieniliśmy tu tylko święta stałe, obchodzone w ściśle określone dni i w całym Kościele – kult M. jest olbrzymi i stanowi jeden z wyznaczników katolicyzmu, w odróżnieniu od wyznań niekatolickich (np. protestantyzmu). Wiąże się też w naturalny sposób z pobożnością ludową, emocjonalną, niekiedy graniczącą z dewocją. Charakteryzuje ona społeczeństwa tradycjonalistyczne, z silnym udziałem elementów kultury wiejskiej; widać to wyraźnie w krajach południowej Europy (Włochy, Hiszpania), Ameryki Środkowej i Południowej, a także w Polsce, gdzie kult NMP jest bodaj najmocniejszy. Według rozmaitych statystyk w naszym kraju wystawiono jej ponad 2,6 tys. świątyń i 600 kaplic, nie licząc rozmaitych kapliczek i figur przydrożnych. Z NMP wiążą się liczne przysłowia, przebogata jest twórczość ludowa Jej poświęcona: malarstwo, rzeźba, pieśni, a także zwyczaje ludowe związane z poszczególnymi świętami maryjnymi. Największe sanktuaria maryjne w Polsce znajdują się w na Jasnej Górze Częstochowie (przybywa tam rocznie kilka milionów pielgrzymów, także z odległych krajów świata), w Kalwarii Zebrzydowskiej, Gietrzwałdzie, Świętej Lipce, Wambierzycach, Gostyniu, Ludźmierzu, Piekarach Śląskich. Słynne sanktuaria maryjne znajdują się we Włoszech, Francji, Portugalii, Ameryce Łacińskiej. Są tam przeważnie słynące z cudów obrazy i rzeźby NMP – zwanej tam Dobrą Panią, Naszą Panią (Our Lady) i Madonną. Przedstawiają one NMP z Dzieciątkiem Jezus, z ciałem umęczonego Chrystusa (sławna Pietà Michała Anioła), w scenach z życia Świętej Rodziny, a także w scenach symbolicznych, przedstawiających Wniebowzięcie i apoteozę przez chóry anielskie.