(ok. 270-między 345 a 352)
– porównywalny jest pod względem rozmiarów i zasięgu kultu bodaj tylko ze św. ➞ Antonim Padewskim. Jest świętym wpisanym niejako w czas radosnego oczekiwania – Adwentu i zarazem w czas Bożego Narodzenia, świętym bliskim dzieciom i tym dorosłym, którzy potrafią jeszcze w nieco naiwny, ale serdeczny sposób przeżywać ten okres. Św. M. należy do tych postaci wczesnośredniowiecznego Kościoła, których żywoty do tego stopnia obrosły legendą, że nie da się o nich powiedzieć nic pewnego. Pewne jest to, że był biskupem Miry (obecnie Demre w Turcji), miasta położonego na południowo-zachodnich obszarach Azji Mniejszej (dawna Licja). Jego mocno ubarwiony żywot spisał w VI w. opat Mikołaj z klasztoru Syjon, położonego nieopodal Miry. Miał się nasz święty urodzić ok. 270 roku w miejscowości Patara, w zamożnej rodzinie szlacheckiej. Po śmierci rodziców postanowił podzielić się odziedziczonym majątkiem z potrzebującymi. I właśnie z takimi czynami miłosierdzia, polegającymi m.in. na obdarowywaniu ludzi bez ich wiedzy, związane będą przyszła legenda i olbrzymi kult M. Popularne stało się opowiadanie o tym, jak M., będąc jeszcze młodym człowiekiem, podrzucił pieniądze córkom ubogiego szlachcica, aby umożliwić im korzystne zamążpójście (legendę tę przytacza m.in. Dante). Opowiadano o cudownym ocaleniu rybaków w czasie burzy morskiej, o wskrzeszeniu trzech młodych ludzi zabitych przez hotelarza, któremu nie uregulowali rachunków, o wstawiennictwie u samego cesarza w sprawie skazanych na śmierć za drobne przewinienia. Św. ➞ Grzegorz I Wielki powiada, że M. został uwięziony w czasie prześladowań dioklecjańskich na początku IV w., a następnie uwolniony na mocy edyktu mediolańskiego (313). Miał być też M. uczestnikiem soboru nicejskiego (325), który potępił herezję *ariańską. Zmarł 6 grudnia między 345 a 352 rokiem. Tak znaczny brak precyzji w określeniu daty odpowiadającej dies natalis M. budziło (i budzi nadal) wątpliwości co do historyczności tej postaci. Niektórzy badacze są nawet gotowi sugerować, że powstała ona z kontaminacji żywotów różnych świątobliwych mężów o tym imieniu. Posiadamy informacje o dziejach relikwii św. M. Pochowany został w Mirze, a jego doczesne szczątki przywieziono w 1087 roku do Bari nad Adriatykiem (Włochy), gdzie papież bł. Urban II poświęcił 29 września 1089 roku grobowiec świętego. Mirą zawładnęli wówczas Turcy i dwaj kupcy z Bari: Lupus i Grinoaldus wymogli na nich zgodę na zabranie relikwii św. M. do Italii. Bari uprzedziło w tym względzie Wenecję – a może po prostu była to kwestia ceny? W Mirze zachowały się ślady bazyliki wznoszącej się niegdyś nad grobem biskupa tego miasta. Główny wszakże kościół poświęcony M. posiada Italia. Znajduje się on w Bari i pochodzi z XII wieku. Opiekują się nim obecnie dominikanie. W bogato zdobionej krypcie (1089) umieszczono grób świętego i jego wizerunek, uznawany za cudowny, wykonany na srebrnej blasze. W Bari w 1098 roku odbył się synod, który miał zażegnać rozdźwięki między Kościołami: zachodnim i prawosławnym. Niestety, nawet tak dobrotliwy i kochający zgodę orędownik jak św. M. nie zapobiegł pogłębianiu się schizmy. W synodzie uczestniczył także wygnany z Anglii jej prymas, św. ➞ Anzelm z Canterbury. W bazylice znajduje się kolumna, do której wg tradycji przywiązano Chrystusa i ubiczowano. Z relikwiami świętego związane jest podanie o „mannie św. M.”: gęstej substancji o subtelnym zapachu, jaka miała wydobywać się z jego kości (św. ➞ Jan Chryzostom). W latach 50. naszego wieku przeprowadzono badania archeologiczne i antropometryczne szczątek złożonych w grobie. Według ekspertyz, święty miał być człowiekiem niskiego wzrostu (167 cm), ale krępym i mocno zbudowanym. Bari jest głównym sanktuarium i ośrodkiem kultu św. M. na świecie. Tu także aż dwukrotnie obchodzone jest święto ku jego czci: 6 grudnia oraz 9 maja (data sprowadzenia relikwii z Miry). M. otoczony jest czcią także na Wschodzie: już w VI w. cesarz Justynian wzniósł w Konstantynopolu bazylikę pod jego wezwaniem; kult taki znany jest od niepamiętnych czasów na Rusi, czego dowodzą bardzo liczne ikony, a także przysłowia ludowe i topoonomastyka (nazwy miejscowe). Z Rusi przez wiele wieków płynęły dary do Bari, szczególnie w okolicach odpowiednich świąt. Na Zachodzie św. M. długo był uznawany za jednego z 14 wspomożycieli: patronował wielu grupom zawodowym – marynarzom, rybakom, pasterzom (w Polsce), piekarzom, kupcom (szczególnie z miast należących do Hanzy, stąd m.in. piękne jego świątynie w Gdańsku i Elblągu, a także – niestety, dziś mocno zniszczona – w mieście związanym z życiem Mikołaja Kopernika, Fromborku). Uciekały się pod jego opiekę mające wyjść za mąż panny; wzywali jego imienia więźniowie oczekujący ułaskawienia. Zresztą miał być pomocny we wszystkich trudnych sprawach – póki roli takiego ostatecznego pomocnika nie zaczął grać św. Antoni z Padwy. W samym Rzymie ma M. kilkanaście poświęconych sobie kościołów, w tym niektóre z X i XI wieku. Malowali go od VI w. najwięksi mistrzowie – z Tycjanem i G.B. Tiepolo. Na obrazach widzimy go przeważnie w stroju biskupim, w scenach odpowiadających licznym legendom związanych z jego życiem i czynami. W Polsce kult M. koncentrował się na Pomorzu i Wielkopolsce; czczono go też w Prusach Królewskich i Książęcych (najsilniejszy ośrodek kultu znajduje się obecnie w Krzywiniu w Wielkopolsce). Z kultem tym były związane rozmaite zwyczaje ludowe i szlacheckie: najmilszym i zarazem najbardziej rozpowszechnionym jest obdarowywanie najbliższych, a zwłaszcza dzieci, w noc poprzedzającą 6 grudnia lub w wigilię Bożego Narodzenia (24/25 grudnia). W krajach protestanckich, a więc nie uznających kultu świętych, postać M. była i jest nadal popularna, niemniej zastąpił ją „Gwiazdor” – czarodziej przybywający z dalekiej Północy (Laponii) saniami zaprzężonymi w renifery lub, w czasach najnowszych, lądujący na spadochronie bądź przylatujący na Ziemię helikopterem. W krajach tych (szczególnie w Niemczech protestanckich) nosi on imię Santa Claus. W ZSRR i innych krajach komunistycznych dopuszczalną formą św. Mikołaja był uznawany oficjalnie „Dziadek Mróz”.21 Św. Mikołaj z Miry, ruska ikona, 1294 r.