właśc. Józef Melchior Sarto, papież (1835-1914)
– urodził się 2 czerwca we wsi Riese koło Treviso jako drugie z dziesięciorga dzieci Jana – listonosza i woźnego oraz Małgorzaty – krawcowej. Uczył się w miejscowej szkole, a także u kapelana wioski Riese, ks. Alojzego Horacjusza, który udzielał mu lekcji łaciny. Dzięki stypendium ufundowanemu przez patriarchę Wenecji, który także pochodził z Riese, Józef Sarto odbył 8-letnie studia w seminarium w Padwie (1850-58), wieńcząc je otrzymaniem święceń kapłańskich. Najpierw był kapelanem w Tombolo, gdzie zasłynął jako kaznodzieja, a po dziewięciu latach został proboszczem w Salvano, zapisując się w pamięci parafian jako kapłan niezwykle wrażliwy na biedę i niedostatek. Spędził w Salvano kolejnych osiem lat; był następnie kanonikiem i kanclerzem kurii w Treviso (1875), wikariuszem kapitulnym (1882), by w 1884 objąć diecezję w Mantui, doprowadzając ją, mimo początkowo fatalnego stanu, do ponownego rozkwitu (w tym celu m.in. zwołał pierwszy od 255 lat synod w 1888 roku). Po śmierci patriarchy Wenecji, Dominika Agostini, papież Leon XIII, któremu znane już były zalety mantuańskiego biskupa, wyznaczył właśnie jego na pasterza archidiecezji i mianował go kardynałem. Przy oporze rządu włoskiego, ale przy wsparciu króla, Józef Sarto objął swój urząd, poświęcając się udoskonaleniu akcji katechizacyjnej i kształceniu kleru. W seminaraich wprowadzono oprócz teologii dogmatycznej i moralnej również studia biblistyczne, historię Kościoła oraz ekonomię społeczną. Zajął się także sprawami muzyki liturgicznej, starając się – przy pomocy kompozytora Wawrzyńca Perosiego – oczyścić ją z domieszek świeckich. W 1895 roku zorganizował uroczystości 800-lecia konsekracji Bazyliki św. Marka. W 1903 roku zmarł papież Leon XIII i 3 sierpnia konklawe, po siódmym głosowaniu, wybrało Józefa Sarto papieżem. Ingres nastąpił sześć dni później. Jako papież kontynuował linię reform rozpoczętą w Wenecji („odnowić wszystko w Chrystusie”). Podjęto dalsze prace rygoryzujące nauczanie seminaryjne, reformę prawa kanonicznego oraz przepisów dotyczących konklawe. W 1905 roku ukazał się nowy Katechizm z zasadami nauczania religii w szkołach; wcześniej opublikowano motu proprio reformujące muzykę kościelną. Papież określił m.in. wiek dzieci, w którym mogły przystępować do Pierwszej Komunii świętej. Pontyfikat P. X znany jest jednak głównie jako okres nasilenia walki Kościoła z tzw. modernizmem, tzn. – mówiąc najogólniej – wpływem ewolucjonizmu i postaw immanentystycznych na myśl religijną. Papież potępiał laicyzację życia, nowe tendencje w naukach przyrodniczych i filozofii, co przysporzyło mu ludzi niechętnych, nawet w kręgach uczonych katolickich. Kolejne encykliki (szczególnie Pascendi dominici gregis z 1907 roku) odbierano na świecie jako wyraz konserwatyzmu i tendencji centralistycznych, hamujących rozwój myśli religijnej, zwłaszcza że kapłani zostali zobowiązani do składania przysięgi, iż nie dadzą nigdy posłuchu tendencjom modernistycznym. P. X dążył także do podporządkowania wszystkich katolickich ruchów społecznych zwierzchności Rzymu, co budziło protesty środowisk młodych katolików. Chcąc kontrolować wpływy racjonalistyczne w myśli katolickiej, ustanowił Papieski Instytut Biblijny (1909), istniejący do dziś. Źle ułożyły się stosunki polityczne Watykanu z innymi państwami: Rosją, Niemcami, Stanami Zjednoczonymi, a także Francją i Hiszpanią. Dochodziło do zadrażnień z państwem włoskim. Nic więc dziwnego, że w obliczu narastającego konfliktu międzynarodowego – I wojny światowej – autorytet papieża był zbyt słaby, aby powstrzymać nadciągającą katastrofę. P. X zmarł tuż po jej wybuchu, 21 sierpnia 1914 roku. Jeszcze za życia otaczała go aura świętości i sława cudotwórcy. Cieszył się miłością ludzi prostych, do których najlepiej umiał przemawiać i których polecał uwadze wszystkich kapłanów Kościoła. W testamencie napisał: „Urodziłem się ubogim, ubogim żyłem, ubogim chcę umrzeć”. Proces beatyfikacyjny rozpoczęto stosunkowo wcześnie; badano przy tym sposoby pojmowania przez papieża terminu „modernizm”, wyjaśniając zarazem sporo narosłych wokół tego nieporozumień i dwuznaczności. Beatyfikował go (1951) i kanonizował (1954) papież Pius XII. Ciało świętego spoczywa w Bazylice św. Piotra w Watykanie w kaplicy Ofiarowania NMP. Wspominany 21 sierpnia.47 Papież Pius X