(ok. 1060-1134)
– urodził się w angielskim hrabstwie Dorset w rodzinie o starych szlacheckich tradycjach. Wychowywał się w benedyktyńskim klasztorze Sherborne. Jeszcze nie będąc mnichem odwiedził kilka krajów i miast, m.in. Paryż i Rzym, co pozwoliło mu poznać wybitne osobistości swoich czasów i nabrać sporej wiedzy, m.in. o organizacji ośrodków monastycznych. Wstąpił potem do opactwa benedyktyńskiego Molesmes w Burgundii. Wielki duchowy wpływ wywarł wówczas na jego duchową postawę opat ➞ św. Robert, znany reformator życia zakonnego i późniejszy święty. To właśnie z nim i kilkoma innymi zakonnikami (m.in. św. Alberykiem) w 1098 roku S. opuścił klasztor w Molesmes i założył nowy dom w miejscowości Cistertium (dzisiejsze Citeaux opodal Dijon w Burgundii). Tak powstała nowa rodzina zakonna zwana powszechnie cystersami. Reguła nowego zakonu mówiła o prostym i surowym życiu mnichów i nawiązywała w ten sposób do reguły św. ➞ Benedykta z Nursji. Trzeba bowiem zauważyć, że reforma kluniacka, mimo że zyskała tak potężne echo w ówczesnej Europie, nie zwiększyła bynajmniej surowości klasztornego obyczaju. Nic więc dziwnego, że spore odłamy mnichów benedyktyńskich poszukiwały źródeł odnowy w powrocie do surowej ascezy, życia eremickiego i kontemplacji. W tym kierunku poszli naśladowcy św. Romualda. Podobnie postąpili mniej więcej w tym samym czasie bracia skupieni wokół św. Roberta. Rządził on w Citeaux osiem lat, a po nim 10-letnie rządy sprawował św. Alberyk. Cystersi z Citeaux byli w owych czasach czymś w rodzaju memento dla zakonów. Ich praktyki mogły się wydawać dziwne i skrajnie trudne dla „zwykłych” mnichów benedyktyńskich, nic więc dziwnego, że na duchowych synów Roberta spoglądano nieufnie. „[...] uciekaliśmy od tego, czego świat pożąda, i pożądaliśmy tego, przed czym świat uciekał. Podobni do kuglarzy i tancerzy, chodziliśmy na rękach głową w dół, a nogami do góry – a oczy świata były na nas zwrócone” – pisał później św. ➞ Bernard, który pewnego razu wraz z 32 towarzyszami zapukał do klasztornej furty w Citeaux. W 1109 roku S. został wybrany tam opatem po zmarłym Alberyku. Przyczynił się do założenia słynnej placówki zakonnej w Clairvaux (1115), dokąd posłał na przełożonego wspomnianego Bernarda, a także w La Ferté, Pontigny, Morimund. W ciągu następnych lat powstawały kolejne domy cysterskie w Niemczech, Hiszpanii i Anglii – ojczyźnie S. Zasadą organizacyjną wprowadzoną przez opata S. było uzależnienie poszczególnych klasztorów od opactwa centralnego w Citeaux, poniekąd na wzór Cluny (różnica polegała tu na zachowaniu autonomii poszczególnych klasztorów i zarazem ustanowieniu instytucji kapituły generalnej, kapituł regionalnych oraz generalnych wizytatorów). Miało to pomóc w zachowaniu jedności zakonu i staranniejszym wprowadzaniu reform. W 10 lat po objęciu funkcji opata S. ułożył, zatwierdzoną przez kapitułę generalną zakonu, regułę zwaną Kartą miłości. Zawarł w niej najważniejsze idee cystersów. Dokument został zaaprobowany przez papieża Kaliksta II. Prostota, surowość, dobra organizacja wspólnoty i szczytne ideały to podstawowe założenia tego zgromadzenia. Idee te odzwierciedlają charakter i duchową sylwetkę samego św. S. Cystersi ślubowali nie tylko surowość życia, ale oddanie pracy fizycznej, która miała dawać im materialne oparcie. Zarazem – wzorem benedyktynów – poświęcali się studiom. Obydwie rzeczy, bywało, z trudem dawały się godzić. I właśnie u cystersów pojawia się podział wspólnoty na braci chórowych – mniej poświęcających się wysiłkom fizycznym oraz braci konwersów – na ogół niewykształconych teologicznie, ale wprawnych w rozmaitych zawodach: rolnictwie, tkactwie, garbarstwie, serowarstwie. S. był opatem w Citeaux przez 25 lat. Wobec trapiącej go choroby zrezygnował z urzędu w roku 1133, a rok później, 28 marca, zmarł. Wspominany jest 17 kwietnia, za sugestią Baroniusza. Opactwo cysterskie w Citeaux przestało istnieć w czasie rewolucji francuskiej, a dziś zajmują je trapiści. Do Polski cystersi przybyli w roku 1140, zakładając pierwszy swój dom w Jędrzejowie; w chwili rozbiorów Polski mieli 17 klasztorów – obecnie są tylko cztery. Zasłużyli się m.in. w rozwoju polskiej metalurgii; zbudowali też kopalnię soli w Bochni, a także wiele mostów, budowli sakralnych, założyli wiele wsi. Dzięki nim powstały pierwsze na polskich ziemiach warsztaty organmistrzowskie. Do sławnych dobroczyńców zakonu należała księżna śląska, święta ➞ Jadwiga.