Wywodzi się od greckiego słowa hagneia (czystość, bez skazy, świętość). Do Polski dotarło z Czech. Imię to już w średniowieczu było popularne w różnych formach: Agna, Agneta, Agnieszka, Igusza, Jachna, Jagienka, Jagna, Jagnieszka, Jagosza, Jegnieszka. W etymologii ludowej łączono je z łac. agnus (baranek). Stąd zwyczaj święcenia przez papieża białych baranków (oznaki godności arcybiskupów-metropolitów) na dzień św. Agnieszki, 21 stycznia. ZDROBNIENIA: Agna, Agneta, Agnisia, Agnusia, Angneta, Gnieszka, Jagienka, Jagna, Jagniesz, Jagnieszka, Jagosza, Jagusia, Nieszka. INNE FORMY: Jaga, Jagienka. OBCE FORMY: Agnes (ogólnie), Anežka, Ines, Inesa (czes.), Ines (hiszp.), Agnessa (ros.), Agna, Agnes, Agnesa, Agneška, Agneza, Ines, Neža, Nežka (połud.-słow.), Agnese (wł.), Agneta, Agnieta (hol.), Agna, Agnyta, Agn (litew.), Agni, Aneza (gr.), Ignez, Inez (port.).
NAZWISKA:
Agnieszczyn, Agniszowicz, Agnusiak, Jagnieszczyn, Jegnieszczyn.
PATRONKA:
Św. Agnieszka Rzymska, zwana Mniejszą (III w.). Zachowało się bardzo mało danych na temat jej życia. Spalona prawdopodobnie na stosie w Rzymie w dniu 21 stycznia 304 roku, w wieku zaledwie 12 lat. Najstarsze źródła podają jedynie, że była bardzo młoda i oddała życie i dziewictwo za wiarę. Jest patronką dzieci i symbolem niewinności. W poświęconym jej dniu, 21 stycznia (do 1969 r. czczono ją również 28 stycznia), święci się w Rzymie 2 baranki, ofiarowywane papieżowi (z ich wełny tkane są paliusze). (Wspomnienie 21 stycznia).Św. Agnieszka z Asyżu. Żyła w latach 1198–1253. Była młodszą siostrą św. Klary, razem z nią założyła przy kościółku św. Damiana zakon „Ubogie Panie” (nazwane później klaryskami). Relikwie św. Agnieszki spoczywają w bazylice św. Klary w Asyżu. (Wspomnienie 16 listopada).Św. Agnieszka z Pragi, zwana Czeską. Żyła w latach 1205–82. Była córką Przemysła Ottokara I, króla Czech. Przez kilka lat wychowywała się w Trzebnicy, prawdopodobnie pod opieką św. Jadwigi. Założyła klasztor klarysek, do którego wstąpiła w 1234 roku. Uczyniła z niego ośrodek odnowy religijnej promieniujący na całą Europę. (Wspomnienia 6 czerwca).Św. Agnieszka z Montepulciano, włoska dominikanka. Założyła klasztor i była przeoryszą zakonu dominikanek w Montepulciano. Słynęła z daru proroctw. Zmarła w 1317 roku. (Wspomnienie 20 kwietnia).
ZNANE POSTACIE:
Agnieszka, córka Bołesława Krzywoustego, żona Mścisława II. Isabelle Agns Elizabeth van Zuylen de Charrire, pisarka holenderska (20 X 1740–27 XII 1805). Agnieszka Marianna Truskolaska, aktorka pol. (1755). Agnes Varda, fr. reżyser filmowy (ur. 30 IV 1928). Agnieszka Osiecka, poetka pol. (9 X 1936–7 III 1997). Agnieszka Duczmal-Jaroszewska, dyrygentka pol. (ur. 7 I 1946). Agnieszka Holland, reżyserka pol. (ur. 28 XI 1948). Agnieszka Fatyga, pol. aktorka i piosenkarka (ur. 1960). Agnieszka Kotulanka, aktorka film.
BOHATEROWIE SZTUKI:
Św. Agnieszka Rzymska, jest bohaterką wielu dzieł sztuki (płótna van Eycków, rzeźby Bioscco). Agnieszka, córka Kolumba, W. Macha. Agnieszka ze Złotej czaszki J. Słowackiego. Agnes z powieści M.G. Lewisa Mnich (1796). Jagienka ze Zgorzelic H. Sienkiewicza. Jagna z Chłopów W. Reymonta (1902–09). Agnieszka Niechcicówna z powieści Noce i dnie M. Dąbrowskiej (1932/34). Jagienka Zychówna z powieści H. Sienkiewicza Krzyżacy (1900). Agnes z dramatu Gra snów A. Strindberga. Agnieszka Rzeszowska z dylogii powieściowej K. Przerwy-Tetmajera Legenda Tatr (1910). Agnieszka z dramatu S. Dygata Disneyland. Agnieszka z powieści Ch. Dickensa Dawid Copperfield (1849). Agnieszka imię głównej bohaterki w pierwszych przekładach powieści P. Traves Mary Poppins (1934–35)
NA EKRANIE:
Film wg pow. Noce i dnie M. Dąbrowskiej w reż. J. Antczaka (1975), rolę Agnieszki grała Stanisława Celińska. Ekranizacje Chłopów W. Reymonta: rolę Jagny w filmie E. Modzelewskiego (1922) grała Maria Merita, a w filmie J. Rybkowskiego (1973) – Emilia Krakowska. Film Agnieszka w reż. D. Febbraro, w roli tyt. Monica Guerritore. Ekranizacja Krzyżaków w reż. A. Forda (1960), w roli Jagienki wystąpiła Urszula Modrzyńska.
AFORYZM:
Wydeptują ścieżkiPod okno Agnieszki,A panna AgniechaKpiąco się uśmiecha.Bogusław ChmielarczykDo stron, gdzie mieszka panna Agnieszka,Dość uczęszczana prowadzi ścieżka!Włodzimierz ŚcisłowskiSzczęśliwy jest, gdy przy nim mieszka zawsze pomocna Agnieszka.
PRZYSLOWIA:
Dobra Agnieszka, kto z nią nie mieszka.Święta Jagna idzie do bagna.Agnieszka łaskawa puszcza skowronka z rękawa.Od świętej Agnieszki niszcz na drzewach liszki.Agnieszka, kiedy nie zła, głupia.Na świętą Agnieszkę wychodzi woda na ścieżkę.Na święto Agnieszki wiedlą szynki, jedzą kiszki.Agnieszka li łaskawa, wkrótce w polu zabawa;Agnieszka li nielusa, jeszcze zimie pokusa.
Jeśli na Agnieszkę pochmurno, to o len nietrudno;a jeśli jasno, to o len ciasno.
Od świętej Agnieszki już sprzątaj z drzew liszki, a jeśli mróz tęgi, szczep gonty i dęgi.
Skromna jak święta Agnieszka, a diabeł w niej mieszka.Święta Jagna taje bagna.
W POEZJI:
Albo: „Ciągną żurawie nad rzeką,W rzece pierze Jagusia pieluszki,Zimna woda oblewa jej nóżki,A policzku łzy cieką, ej! cieką...”Jan Kasprowicz, „Z chałupy”Trudno zrozumieć, co się w ciebie wlewa,Takaś odmienna i takaś pierzchliwa,Raześ mi frantem, a drugi raz szczyrą,Raz przyjacielem, drugi raz przechyrą,Raześ mi wierna, drugi raz mię zdradzisz,Raz się pojednasz, drugi raz powadzisz.Taka cię natura chciała wykształtować,Że nie wiem, jako z tobą postępować.Boże, żeś nie dał do serca okienka,Żeby zrozumieć, jaka to Jagienka!Jan Andrzej Morsztyn, „Nieustawiczna”
- AGNIESZKA, Agnieszka, po łacinie...
- AGNIESZKA, zw. Mniejszą, święta...
- AGNIESZKA MNIEJSZA,