Pochodzenia greckiego, od słów hele (blask), helane (pochodnia) lub selene (księżyc). Nazwą helene określano również kosz trzcinowy niesiony w procesji podczas święta zwanego helenoforiami. Bardzo popularne w XVIII i XIX wieku. W Polsce notowane od XII wieku jako Alena, Elena, Elenka, Halena, Halenka, Hela, Helena, Helina, Jalana, Jelena. ZDROBNIENIA: Halinka, Hela, Helcia, Helenka, Helka, Helusia, Lena. INNE FORMY: Alena, Elena, Halena, Halina, Halszka, Helenna, Helina, Lena, Ilona. OBCE FORMY: Helena (łac., ogólnie przyj. forma), Helen, Helene, Ellen (ang.), Helen, Helene, Ellen (niem.), Hlne (fr.), Elena (hiszp., wł.), Elena, Gelena (ros.), Elena, Jela, Ela (czes.), Lenka, Jelena (słowac.), Jela, Jelena, Alenka, Elena, Lena, Lenka (połud.-słow.), Elena, Alena, Alina (litew.), Eleni (gr.), Ilona, Ila, Ilka (węg.).
NAZWISKA:
Haleński, Halicki, Halik, Haliński, Halkiewicz, Halski, Hel, Helak, Helanowicz, Helczyk, Helczyński, Helenia, Heleniarz, Helenkiewicz, Helenowski, Helenowicz, Heleński, Helewicz, Helicki, Helin, Helinek, Heliszkowski, Heliński, Helkowski, Heloniak, Helowicz, Helszka, Heluszka, Heł, Hełas, Hełoń, Eleniak, Elenkow.
MITOLOGIA:
Helena, według Iliady najpiękniejsza kobieta na świecie, córka Zeusa i Ledy. Po ojcu, który przybrał postać łabędzia, aby zdobyć królewnę Ledę, odziedziczyła smukłą szyję i olśniewająco białą cerę, po matce zaś piękną twarz i grację. Była żoną Menelaosa i matką Hermione. Porwanie Heleny przez Parysa stało się przyczyną wojny trojańskiej. Po upadku Troi Helena powróciła do Sparty, a wg palinodii Stesichorosa w Troi miał się znajdować tylko jej fantom. Ona sama zaś przebywała w Egipcie, skąd zabrał ją Menelaos powracający spod Troi.
PATRONKA:
Św. Helena, właśc. Flavia Julia Augusta, cesarzowa (ok. 248–ok. 328), żona Konstancjusza, matka (właśc. macocha) Konstantyna Wielkiego, nawrócona przez niego na chrześcijaństwo i ogłoszona cesarzową. Znana z uczynków miłosierdzia. U schyłku życia odbyła pielgrzymkę do Jerozolimy, gdzie wg chrześc. tradycji miała odnaleźć drzewo Krzyża Świętego. W 326 roku ufundowała kilka wspaniałych bazylik w Ziemi Świętej. Pochowana w Konstantynopolu, szczególnie czczona w Kościołach wschodnich. Patronka kustoszów Ziemi Świętej oraz producentów igieł i gwoździ. (Wspomnienie 21 marca i 18 sierpnia).Św. Helena Dziewica (V w.). Pozostało mało danych o jej życiu we Francji. (Wspomnienie 22 maja).Św. Helena (Elin) Szwedzka, pobożna filantropka, która padła ofiarą zemsty rodzinnej w 1164 r. (Wspomnienie 2 marca).
ZNANE POSTACIE:
Helena, pol. królowa, żona Aleksandra Jagiellończyka (19 V 1476–20 I 1513). Helena z Przeździeckich Radziwiłłowa, patronka sztuki (ur. XVIII w.). Petronela Helena Majewska, aktorka pol. (ur. 1828). Helena Bławatska, ros. spirytystka i mistyczka (12 VIII 1831–8 V 1891). Helena Modrzejewska, aktorka pol. (1847–1928). Ellen Alice Terry, aktorka ang. (27 II 1847–21 VII 1928). Helena Rubinstein, potentatka przemysłu kosmetycznego (25 XII 1870–1 IV 1965). Ellen Anderson Glasgow, pisarka amer. (22 IV 1874–21 XI 1945). Helena Radlińska pol. działaczka oświat. (2 V 1879–10 X 1954). Helena Józefa Krzemieniewska, mikrobiolog pol. (13 III 1878–28 V 1966). Helena Mniszkówna, powieściopisarka pol. (24 V 1878–18 III 1943). Helena Sulima, aktorka pol. (ur. 1879). Helen Adams Keller, pisarka amer. (27 VI 1880–1 VI 1968). Helena Boguszewska, powieściopisarka pol. (18 X 1883–11 XI 1978). Helena Bobińska, pisarka pol. (9 V 1887–9 VI 1968). Helena Duninówna, pisarka pol. (ur. 1888). Helen Parkhurst, amer. pedagog, twórca indywidual. systemu nauczania (7 III 1887–1 VI 1973). Helen Hayes, właśc. Helen Brown, aktorka amer. (10 X 1900–17 III 1993). Helene Weigel, niem. aktorka, żona B. Brechta (1900–1971). Helena Syrkus, pol. architekt i urbanista (1900–1982). Helena Bechlerowa, pisarka pol. (ur. 1908). Helena Krajewska, pol. artysta malarz (14 VII 1910–7 V 1998). Lena (Helena) Żelichowska, aktorka pol. (1910–1958). Helena Brodowska-Kubicz, pol. historyk (ur. 1914). Helen Gavronsky Suzman, polityk południowoafr. (ur. 7 XI 1917). Helena Marusarzówna, narciarka, wielokrotna mistrzyni Polski (17 I 1918–12 IX 1941). Ellen Stewart, założycielka amer. teatru eksperymentalnego „La Mama” (ur. 1920). Jelena Bonner, żona A. Sacharowa, ros. dysydentka (ur. 1923). Elena Awramowna Bystricka, aktorka ros. (ur. 1928). Helena Violetta Komorowska, pisarka pol. (ur. 1929). Helen Mirron, aktorka ang. (ur. 1945).
BOHATEROWIE SZTUKI:
Z wątków mitu o pięknej Helenie korzystały: literatura staroż. (Eurypides i in.) oraz nowoż. (m.in. dramaty Ch.M. Wielanda, J.W. Goethego, E. Verhaerena, poezje O. Wilde’a i in.), malarstwo (m.in. B. Gozzoli, G. Romano, G. Reni, G.B. Tiepolo, H. von Mares) i muzyka (opery Ch.W. Glucka, C. Saint-Sansa, R. Straussa — do tekstu H. von Hofmannsthala, operetka J. Offenbacha). Helena, tragedia Eurypidesa. Helena w Odprawie posłów greckich J. Kochanowskiego. Helena z komedii Pan Jowialski A. Fredry (1832). Piękna Helena, opera J. Offenbacha. Halszka Kniaziówna Helena, z Ogniem i mieczem H. Sienkiewicza (1884). Helena z komedii W. Perzyńskiego Lekkomyślna siostra (1904). Hela Bertz z Pożegnania jesieni S.I. Witkiewicza (1927). Helena z powieści B. Prusa Emancypantki. Helena Stawska z powieści B. Prusa Lalka (1890). Hela Mizerska z powieści Dzieci Szatana S. Przybyszewskiego. Helena Bartnicka ze sztuki G. Zapolskiej Żabusia (1897). Helena de With z powieści S. Żeromskiego Popioły (1904). Helka z Dobrej pani E. Orzeszkowej (1882). Helena Alving z dramatu Upiory H. Ibsena (1881). Helena z komedii M. Bałuckiego Grube ryby (1881/1900). Ellen Thatcher z powieści Manhattan Transfer J. Dos Passosa. Helena Mniszkówna w książce B. Wachowicz Malwy na lewadach. Helen Holm z powieści J. Irvinga Świat według Garpa (1978). Helena Zemankowa z powieści M. Kundery Żart (1967). Hela z powieści Dziewczęta z Nowolipek Poli Gojawiczyńskiej (1935). Helena z dramatu S. Dygata Disneyland (1965). Helena d’Aiglemont z powieści H. Balzaca Kobieta trzydziestoletnia (1834). Hela z powieści S.I. Witkiewicza Pożegnanie jesieni (1927).
NA EKRANIE:
Film Helena Trojańska w reż. R. Wise’a (1955), rolę Heleny odtwarzała Rossana Podesta. Ekranizacja pow. Popioły S. Żeromskiego w reż. A. Wajdy (1965), w roli Heleny wystąpiła Pola Raksa. Film wg pow. Pożegnanie jesieni S.I. Witkiewicza w reż. M. Trelińskiego (1990), rolę Heli Bertz grała Maria Pakulnis. Ekranizacja pow. Emancypantki B. Prusa w reż. St. Różewicza (1983). Film wg pow. Ogniem i mieczem H. Sienkiewicza w reż. J. Hoffmana (1998), rolę Heleny Kurcewiczówny odtwarzała Izabella Scorupco. Ekranizacja pow. J. Irvinga Świat według Garpa w reż. G.R. Hilla (1982). Ekranizacje pow. Dziewczęta z Nowolipek P. Gojawiczyńskiej: w reż. J. Lejtesa (1937) i B. Sass (1985).
AFORYZM:
Helena cud niewieści,małżonek wojnę wszcząło cześć jej.Dziś by nie poszedł nikt na Troję.Żyliby w zgodzie wszyscy troje.Antoni MarianowiczTakie jest skromne zdanie moje:Przyjemniej było Parysowi zdobywać Helenę,Niż Grekom zdobywać Troję.Wiesław Błach
W POEZJI:
Za kształt boskiej służyła w Grecji Afrodycie.Teraz — ciało bez ducha — idzie wciąż przez życie,oparem obumarłych żądz dzisiejszość trujei na ustach wybrańców własną chuć całuje.Kazimiera Iłłakowiczówna, „Helena”Niebo naturze rozkazałoNa jeden stwór zlać cały darI uformować jedno ciałoWedług najlepszych boskich miar.Heleny piękne ma obliczeI Kleopatry dumny krok,I Atlanty tajemnice,Smutnej Lukrecji czuły wzrok.William Shakespeare, „Jak wam się podoba” (tłum. Cz. Miłosz)Heleno, wobec twej urodyStoję jak dawni Niceanie,Widzący sponad wonnej wodyOjczyste brzegi i ogrodyPo wielu dniach na oceanie.Edgar Allan Poe, „Do Heleny”
LISTY:
„Dogasam, Drogi Panie, i odczuwam to bardzo boleśnie. Jest jednak ten zysk ukryty, że nie będę już cierpliwą poduszką do szpilek, igieł, rozmaitych szydeł i szpikulców, którymi darzyli mnie bardzo hojnie. Zjedli mnie literaci i krytycy tak, że ostatecznie obolała od pocisków i grzmoceń różnego kalibru, wycofałam się dobrowolnie z Towarzystw Literackich i w końcu po corocznym wydawaniu książki, za co mi straszliwie urągano — teraz oto odetchnęli. Przecież kazali mi kury sadzić zamiast pisać książki...”List Heleny Mniszkówny, autorki „Trędowatej”, do Kornela Makuszyńskiego, listopad 1938.
PRZYSLOWIA:
W świętej Halszki dzionek nuci już skowronek.(związane ze świętem 2 marca)
HELENA
Wielka księga imion