Demokratyczno-Socjalistyczna Republika Sri Lanki, do 1972 Cejlon
LUDNOŚĆ. Skład etniczny: 74% Syngalezi, 18% Tamilowie, 7% Maurowie (potomkowie osadników arab.), nadto Malajowie, Burgowie; ludność rdzenna (Weddowie) przetrwała w minimalnym stopniu na wsch. wyspy (ok. 1000 osób); duża gęstość zaludnienia 312 osób/km2; w miastach zamieszkuje 22% ludności; przeciętna dł. życia: mężczyźni – 69 lat, kobiety – 74 lata; wyznania: 69% buddyści (gł. Synagalezi), 16% hinduiści (gł. Tamilowie), 8% muzułmanie (gł. Maurowie), ok. 7% katolików.
USTRÓJ: republika, czł. bryt. Wspólnoty Narodów (od 1948); głową państwa na podstawie konstytucji z 1978 (modyfikowanej 1988) prezydent powoływany w wyborach bezpośrednich, o szerokich uprawnieniach wykonawczych (m.in. mianuje premiera i ministrów), kadencja 6-letnia; parlament jednoizbowy (Zgromadzenie Narodowe), 225 czł., wybieranych na 6 lat; kraj dzieli się na 9 prowincji i 24 okręgi.
WARUNKI NATURALNE. Ukształtowanie pow. w przeważającej części nizinne, tylko w części płd. rozległy masyw górski; najw. szczyt Pidurutalagala 2524 m; wybrzeża lagunowe z licznymi rafami koralowymi; w zat. Mannar łańcuch piaszczystych wysp i raf stanowiący naturalny pomost między w. Cejlon a Płw. Indyjskim zw. Mostem Adama; klimat równikowy, wilgotny, o charakterze monsunowym; średnia roczna temp. 26–28C (w górach 15–20C); średni roczny opad ok. 1000 mm na płn.-wsch., 2000 do 3000 mm na płd.-zach., do 5000 mm w górach; pora deszczowa od V do X; rzeki liczne, krótkie, zasobne w wodę, o sporym potencjale energetycznym, m.in. Mahaweli Ganga (najdłuższa – 334 km), Walawe, Aruvi; lasy zajmują 27% pow. kraju (występują m.in. cenne gat. hebanowca, sandałowca, drzewa atłasowego, paproci drzewiastych); w części środk. i płn. sawanny, na wybrzeżu namorzyny; świat zwierząt reprezentują m.in. słonie, lamparty, niedźwiedzie, szakale, dzikie świnie, małpy, węże kobra, nietoperze kalong, w rzekach – krokodyl.
GOSPODARKA. Kraj rolniczy, znany z eksportu herbaty (II miejsce w świecie pod względem wartości eksportu, IV – rozmiaru zbiorów), o stosunkowo wysokim tempie rozwoju gosp. (ok. 5% od lat 80.) mimo wojny domowej; gleby żyzne; plantacyjna uprawa herbaty, kauczukowca (2% produkcji świat.), kopry, pieprzu, cynamonowca, kardamonu, goździków, kawy, kakaowca, ananasów, trzciny cukrowej oraz dla potrzeb żywieniowych – ryżu, prosa, manioku, batatów; hodowla bawołów (wykorzystywanych jako siła pociągowa) i kóz; rybołówstwo; eksploatacja drewna; bogate zasoby mineralne, m.in. kamieni szlachetnych i półszlachetnych (szafiry, rubiny, topazy), jedne z najw. w świecie złoża grafitu, rudy żelaza, materiały budowlane (granity, gnejsy, wapienie, kaolin), piaski monacytowe i ilmenitowe zawierające tytan, tor, rad, cykor; przem. gumowy, włók., odzieżowy, spoż., cementowy, papierniczy, huta żelaza, rafineria ropy naft.; rozwinięte rzemiosło (wyroby z kości słoniowej, drewna, srebra, brązu, meble, tkaniny, biżuteria); turystyka (rozwój zahamowany trwającą od 1972 wojną domową); rozwinięta sieć drogowa, słabsza kolejowa; połączenie promowe z Indiami; międzynar. lotnisko i port w Kolombo, nadto porty w Trinkomali i Galla; najw. instytucją naukową Nar. Akad. Nauk w Kolombo (zał. 1976), 9 uniw., w tym 2 buddyjskie i 1 tamilski, kilkanaście innych szkół wyższych, 22 inst. nauk.; bezpłatne kształcenie dzieci na poziomie podstawowym (ok. 15% analfabetów). W XXI problemy gospodarcze związane z deficytem budżetowym (po części spowodowanym wydatkami na zbrojenia), problemami z dostawami prądu (2001), największą w historii kraju powodzią (V 2003), oraz tsunami z XII 2004 (ponad 30 tys. ofiar śmiertelnych, 400 tys. pozbawionych domu, zniszczone miejscowości nadmorskie, straty gospodarcze szacowane na 1,5 mld dol.).
HISTORIA. Pierwsze ślady osadnictwa na wyspie pochodzą z X w. p.n.e.; na przełomie VI/V w. p.n.e. wódz induski Sinhali zał. tu państwo ze stol. w Anuradhapurze, dając początek dynastii zw. syngaleską; za panowania Tissy (250–210 p.n.e) przyjęcie buddyzmu oraz budowa jednego z najdoskonalszych w staroż. świecie systemów nawadniających; II w. p.n.e. pierwszy (odnotowany w źródłach) najazd Tamilów z płd. Indii (odparty przez króla Dutthagamaniego), których ekspansja po dzień dzisiejszy pozostaje nieodłącznym atrybutem historii S.L.; I w. n.e. zajęcie przez Tamilów płn. części wyspy; II–VIII w. rozkwit państwa syngaleskiego; IX w. najazd Tamilów z dynastii Ćolów i ich ponad stuletnie rządy; 1070 odzyskanie niepodległości przez księcia syngaleskiego Widźajabahu I (1065–1120), przeniesienie stol. do Polonnaruwa; zjednoczenie całego kraju za rządów Parakramabahu I Wielkiego (1153–88), okres dobrobytu; w XIII w. najazdy Tamilów, Malajów oraz muzułmanów z Indii doprowadzają do rozpadu państwa na kilka księstw feudalnych, z których najw. znaczenie utrzymało terytorium wokół miast Kotte i Kandy (w centrum kraju), rządzone przez dynastię syngaleską (do 1815); 1505–17 początek kolonizacji portugalskiej, zał. Kolombo i Dżafny, wszczęcie akcji chrystianizacyjnej; 1638 początek dominacji holenderskiej, 1644 zajęcie przez Holendrów – Negambo, 1658 – Kolombo i Dżafny; 1795–96 zbrojna aneksja wyspy przez Anglików, zatwierdzona 1802 traktatem z Amiens, formalne przekształcenie wyspy w kolonię bryt. pn. Cejlon (1815 przyłączony został ostatni bastion oporu syngaleskiego – królestwo Kandy); 1818 i 1848 powstania ludowe; 2. połowa XIX w. rozwój plantacji kawy, 1870–80 zastąpionych plantacjami herbaty; na przełomie wieków nasilenie dążeń niepodległościowych, 1919 powstanie pierwszej partii polit. - Cejlońskiego Kongresu Nar. jednoczącego Syngalezów i Tamilów, 1931 uzyskanie szerokiej wewn. autonomii, 1948 niepodległości, przy zachowaniu przez anglojęzyczne elity znacznych wpływów; w tymże roku przyjęcie przez parlament w Colombo uchwały (która stała się zarzewiem konfliktu) o pozbawieniu praw obywatelskich (m.in. praw wyborczych, możliwości nabywania nieruchomości, pracy w urzędach publicznych, itp.) 900 tys. indyjskich Tamilów, często zamieszkujących wyspę od lat; 1955 przystąpienie do ONZ; 1956–58 wybuch zamieszek na tle religijnym i narodowościowym, podsyconych wprowadzeniem j.syngaleskiego jako urzędowego, co stanowiło dalsze ograniczenie praw Tamilów (utrudnienia w awansie zawodowym, pracy w armii, policji, urzędach, dostępie na studia); 1959 został zamordowany premier Solomon Bandaranaike (przedstawiciel nacjonalizmu syngaleskiego), rządy objęła jego żona Sirimavo B., która kontynuowała jego linię polityczną, przeprowadzając m.in. nacjonalizację wszystkich plantacji; 1972 wprowadzono nową konstytucję, na mocy której Cejlon przekształcony został w Socjalistyczną Republikę Sri Lanki, a buddyzm stał się religią państwową; nacjonalizm syngaleski uaktywnił mniejszość tamilską (18% ogółu ludności), dążącą do uzyskania autonomii w płn. i wsch. części wyspy; wybory 1977 przywróciły do władzy umiarkowaną Zjednoczoną Partię Nar., podjęto próby liberalizacji i prywatyzacji gospodarki, w rejonie Kolombo ustanowiono strefę wolnego handlu, 1978 wprowadzono nową konstytucję, prezydencki system rządów (z J.R.Jayawardene na czele), uznano j.tamilski za równoprawny, zmieniono nazwę państwa na Demokratyczno-Socjalistyczna Republika S.L.; nie wstrzymało to jednak tamilskich dążeń do utworzenia niepodległego państwa (Tamil Eelam); wszczęte 1978 zamieszki na płw. Dżafna, po wprowadzeniu stanu wyjątkowego (1982) przerodziły się w otwarty konflikt zbrojny; organizacja Tygrysy Wyzwoliciele Tamilskiego Ilamu (LTTE) przystąpiła do walki zbrojnej o niepodległość i przejęła kontrolę nad częścią terytorium (płw. Dżafna) objętego roszczeniami; 1983 w Kolombo doszło do pogromów mniejszości tamilskiej, za którą ujął się rząd indyjski I.Gandhi; 1987 na teren walk wprowadzono (na prośbę rządu) Ind. Korpus Pokojowy w sile 70 tys. żołnierzy, który miał nadzorować wolne wybory i referendum w kwestii rozmiaru terytorium objętego szeroką autonomią; Korpus nie spełnił jednak pokładanych w nim nadziei, wbrew intencjom wplątał się w walki z Tamilami; liczne wzajemne akty terroru z obu stron sprawiły, iż 1990 Korpus wycofano; zemstą za interwencję indyjską było m.in. zamordowanie 1991 premiera Indii Rajiva Gandhiego przez samobójczynię z Czarnych Tygrysów (tamilscy kamikaze); 1992–93 gwałtowane nasilenie walk; 1994 prezydentem została Chandrika Bandaranaike Kumaratunga (córka Solomona Bandaranaike), która podjęła nieudaną próbę rokowań z Tamilami; 1996 wojska rządowe zdobyły Dżafnę, ale nasiliło to jedynie wojnę partyzancką (przy czym Tamilowie dysponuja nawet okrętami i samolotami) i ataki terrorystyczne Tamilów na polityków syngaleskich; 1999 reelekcja Ch. Kumaratungi; wybory parlamentarne 2001 wygrała opozycyjna Zjednoczona Partia Nar., kierowana przez Ratnasiri Wickremanayake, II 2002 rząd podpisuje z Tamilskimi Tygrysami zawieszenie broni (przy udziale Norwegii), miesiąc później otwarta zostaje po 12 latach droga do Dżafny, rozmowy pokojowe toczą się do IV 2003, kiedy to zawieszają je Tamilskie Tygrysy. Prezydent Kumaratunga także jest przeciwna procesowi i dwukrotnie zawiesza prace parlamentu: IV 2004 dochodzi do przedterminowych wyborów parlamentarnych, które wygrywa partia prezydent Kumaratungi, premierem zostaje Mahinda Rajapakse; 26 XII 2004 Sri Lanka dotknięta falą tsunami, do stanu katastrofy naturalnej (30 tys. ofiar śmiertelnych, ogromne straty ekonomiczne) doszedł kryzys polityczny wywołany kontrowersjami wokół rozdziału wartej 3 mld dol. pomocy humanitarnej (rząd uwzględnił Tamili, co doprowadziło do protestów ze strony nacjonalistów syngalezkich i marksistów); w XI 2005 prezydentem zostaje M. Rajapakse, na stanowisko premiera powołuje on swego rywala z wyborów Ratnasiri Wickremanayake (zwolennika negocjacji z Tamilami), dochodzi do nasilenia ataków ze strony Tamilskich Tygrysów; II 2006 obie strony podejmują rozmowy pokojowe w Genewie, jednak zawieszenie broni nie trwa długo; 2009 likwidacja partyzantki tamilskiej: niedobitki poddaja się, podczas ucieczki ginie ich przywódca Welupillai Prabhakaran; 40-letnia wojna domowa pochłonęła 70-80 tys. ofiar.
DRAWIDOWIE, TAMILSKIE TYGRYSY, SYNGALESKI JĘZYK, TAMILSKI JĘZYK, SYNGALEZI, RATNAPURA, MATARA, KANDY, ANURADHAPURA, MORATUWA- Sri Lanka, (Demokratyczno-Socjalistyczna...
- ADAMA MOST, należący do Śri Lanki...
- sem-unmda, zaburzenie występujące...