Reklama

AZJA

Reklama

największa pod względem powierzchni część świata, tworząca z Europą kontynent Eurazji; leży na półkuli płn. (z wyjątkiem fragmentu Archipelagu Malajskiego); otoczona od wsch. wodami O. Spokojnego, od płd. O. Indyjskiego oraz od płn. i płd.-zach. mórz pobocznych O. Atlantyckiego (M. Arktyczne i M. Śródziemne); od Afryki oddziela ją Kanał Sueski i M. Czerwone; od Ameryki Płn. Cieśnina Beringa; od Europy cieśniny Bosfor i Dardanele oraz umowna granica lądowa biegnąca od M. Kaspijskiego przez rz. Embę, a następnie grzbietem Uralu; od Australii i Oceanii akweny między Płw. Malajskim a Nową Gwineą; pow. 44,5 mln km2 (ok. 30% pow. Ziemi); skrajnymi punktami części lądowej są przylądki: na płn. Czeluskin na Płw. Tajmyr (77°43’ N), na płd. Piai na Płw. Malajskim (1°16’ N), na zach. Baba na płw. Azja Mniejsza (26°10’ E) oraz na wsch. Dieżniewa na Płw. Czukockim (169°40’ W); największa rozciągłość południkowa wynosi 8400 km, równoleżnikowa 8590 km. Na terytorium Azji znajduje się 49 niepodległych państw oraz 5 państw nieposiadających uznania międzynarodowego (Abchazja, Cypr Północny, Górski Karabach, Osetia Południowa, Tajwan), 3 terytoria zależne oraz 6 terytoriów spornych (Celebes, Dżammu, Ilam, Kaszmir, Kurdystan, Papua Zachodnia).

WARUNKI NATURALNE: ukształtowanie pow. kontynentu zróżnicowane; linia brzegowa mocno rozczłonkowana, dł. 62 tys. km; półwyspy zajmują 18,4% powierzchni, najw. z nich: Jamał, Gydański, Tajmyr, Czukocki, Kamczatka, Koreański, Szantuński, Indochiński z Malajskim, Indyjski, Arabski, Azja Mniejsza; wiele wysp (5% pow.), najw.: Ziemia Płn., Nowosyberyjskie, Wrangla, Kurylskie, Sachalin, Japońskie, Riukiu, Tajwan, Archipelag Malajski z Filipinami, Andamany, Nikobary, Cejlon, Cypr. W Azji wyróżnia się 5 wielkich regionów fiz.-geogr.: 1. A. Północna obejmuje Niz. Zachodniosyberyjską, Wyż. Środkowosyberyjską, Syberię płn.-wschodnią, ros. Daleki Wschód, obszary górskie Syberii Płd.; 2. A. Środkowa – Niz. Turańską, Pogórze Kazachskie, Pamir, Tien-szan, kotliny Dżungarską i Kaszgarską, Wyż. Tybetańską i Mongolską. 3. A. Wschodnia – Chiny płn.-wsch. i wsch., Płw. Koreański, W. Japońskie po Tajwan; 4. A. Południowa – Himalaje, Płw. Indochiński, Archipelag Malajski z Filipinami, Płw. Indyjski; 5. A. Zachodnia – Azję Mniejszą, Wyż. Armeńską, Kaukaz, Wyż. Irańską, Niz. Mezopotamską, Wyż. Syryjską, Płw. Arabski. Góry i wyżyny zajmują 75% pow. A.; najw. pasma to Himalaje (z najw. szczytem Ziemi – Mt. Everestem, hind. Czomolungmą, 8850 m), Tien-szan, Wyż. Tybetańska, Ałtaj, G. Wierchojańskie, G. Jabłonowe, Wyż. Irańska, Kaukaz; w A. znajduje się też najgłębsze zapadlisko Ziemi – Morze Martwe (394 m p.p.m.), a także najgłębsza kryptodepresja – Jez. Bajkał, którego dno sięga 1165 m p.p.m.; niziny rozciągają się gł. w płn.-zach. części kontynentu i należą do najw. na świecie (Zachodniosyberyjska i Turańska); średnia wys. kontynentu wynosi 987 m (po Antarktydzie najbardziej wzniesiona część świata). Pod względem geologicznym budowa A. jest bardzo zróżnicowana, co wiąże się z historią formowania litosfery; po rozpadzie prakontynentu Pangea (ok. 200–180 mln lat temu) na Laurazję i Gondwanę, w skład tej ostatniej wchodziły m.in. płw. Indyjski i Arabski, które ok. 35 mln lat temu połączyły się z kontynentami północnymi, tworząc ob. Azję o zróżnicowanej tym samym budowie geologicznej; najstarszymi częściami A. są platformy prekambryjskie zbudowane ze skał metamorficznych i magmowych (wschodniosyberyjska i chińska); we wsch. Syberii platformę prekambryjską obrzeżają łańcuchy górskie powstałe w młodszych orogenezach (m.in. Tien-szan, Ałtaj, G. Jabłonowe); na zach. rozpościerają się platformy paleozoiczne (zachodniosyberyjska i turańska), na płn.-wsch. łańcuchy powstałe w erze mezozoicznej; w czwartorzędzie wsch. część A. oraz jej kraniec przeciwległy, zachodni, obniżają się, następuje przerwanie połączenia lądowego z Ameryką Płn., powstają rowy tektoniczne rz. Jordan, M. Martwego i M. Czerwonego; trwające nieco później zlodowacenia powodują obniżenie lustra wód oceanicznych o ok. 200 m, co wpływa na zmianę konfiguracji lądów, m.in. Syberia sięga ok. 1000 km dalej na płn., a Archipelag Malajski staje się częścią lądu stałego; po ustąpieniu zlodowacenia następują powolne ruchy wypiętrzające; najmłodszą część A. stanowią łańcuchy Alpidów (m.in. Kaukaz, Pamir, Hindukusz); wstrząsy sejsmiczne i czynne wulkany wskazują, że ruchy górotwórcze trwają na terenie A. do dziś. Występują tu niemal wszystkie rodzaje gleb oraz obfitość złóż bogactw naturalnych: 70% świat. złóż ropy naft., 30% węgla kamiennego, 60% cyny, 17% rud żelaza, bogate są złoża rud manganu, wolframu, chromu, antymonu, boksytów, rtęci, magnezytu, tytanu, złota, platyny, diamentów, uranu.

Tabele:

DAMARZYK, TAJHANG, ŁAPTIEW, IRAŃSKA WYŻYNA, DAJAKOWIE, TURECKIE LUDY, KALANCHOË, HIMALAJE, CZĘŚCI ŚWIATA, CZELUSKIN

Podobne hasła:

  • Azja, mieszkaniec Azji, przemierzyć...
  • azja, „nauczyciel geografii”...
  • Azja, największa część...

Encyklopedia Internautica
Reklama
Reklama
Reklama