państwo
LUDNOŚĆ. Skład etniczny: 85,9% ludności pochodzenia eur. (gł. hiszp. i wł.), nadto Metysi, Mulaci, Azjaci, Indianie, inni; w miastach 86% ludności (jeden z wyższych wskaźników urbanizacji w świecie), w tym 44% w Montevideo; gęstość zaludnienia 19 osób/km2; przeciętna dł. życia: mężczyźni - 70 lat, kobiety - 77 lat (przy niskim przyroście naturalnym, mocne zestarzenie się społeczeństwa i problemy z utrzymaniem emerytów); wyznania: 59% katolicy, 3% protestanci, 1,7% żydzi, ponad 35% niewierzących.
USTRÓJ. Republika prezydencka od 1967 (reforma konstytucji odrzucona w referendum 1994); parlament dwuizbowy (Zgromadzenie Powszechne): Izba Reprezentantów, 99 czł. i Senat - 30 czł., wybieranych w wyborach powszechnych na 5 lat (dla mężczyzn udział w wyborach obowiązkowy); głową państwa prezydent, powoływany w wyborach bezpośrednich na 5 lat, stojący równocześnie na czele Rady Ministrów i Rady Bezpieczeństwa; system rządów dwupartyjny; kraj dzieli się pod względem adm. na 19 departamentów.
WARUNKI NATURALNE. Ukształtowanie pow. nizinne, faliste, z kilkoma płaskimi grzbietami stanowiącymi płd. zakończenie Wyż. Brazylijskiej (Cuchilla Grande, Cuchilla de Haedo, Cuchilla de Carapé, z najw. szczytem U. - Cerro Catedral 513 m). Klimat podzwrotnikowy morski; średnia temp. stycznia 22-24C, czerwca 10-12C (najchłodniejszy); średni roczny opad od 1000 mm na wybrzeżu, do 1500 mm w głębi kraju; IV-V pora deszczowa, zimą i wiosną silne wiatry zw. pampero, powodujące czasem gwałtowny spadek temp. (nawet poniżej zera), latem częste burze. Gęsta sieć rzek, największe: Urugwaj (graniczna z Argentyną) z dopływami Negro, Queguay, Daymán, Arapey, Cuareim, nadto Cebollati, Yaguarón; wybrzeża płaskie, na płd. wzdłuż estuarium rz. La Plata częściowo zabagnione, po stronie O. Atlantyckiego liczne jez. lagunowe, najw. Mirim (należące częściowo do Brazylii), Rocha, Castillos Negra; w środku kraju na Rio Negro najw. sztuczne jez. Ameryki Płd. (4100 km2); roślinność skąpa, gł. bezdrzewne trawiaste stepy (pampa) lub sawanny z pojedynczymi drzewami (campos); lasy tylko na płn. kraju i w dolinie rz. Urugwaj (3,8% pow. kraju); 4 parki nar., najw. Santa Teresa w części nadmorskiej.
GOSPODARKA. Jeden z lepiej rozwiniętych krajów Ameryki Łac.; podstawą gospodarki wysokotowarowa hodowla owiec i bydła (łąki i pastwiska zajmują 76% pow. kraju); w pogłowiu owiec (ponad 25 mln sztuk) U. zajmuje 2 miejsce w świecie, po Nowej Zelandii (173 sztuki na 100 ha użytków rolnych), nadto hodowla koni i trzody chlewnej; uprawa pszenicy, kukurydzy, ryżu, warzyw, drzew owocowych, trzciny cukrowej, ziemniaków, manioku, buraków cukrowych, jęczmienia, słonecznika, lnu, tytoniu, winorośli; rybołówstwo; rozwinięty przem. włókienniczy (2,9% świat. udziału w produkcji wełny, tekstylia stanowią 27% wartości eksportu), mięsny, skórzano-obuwniczy, olejarski, cukrowniczy, winiarski, mleczarski; nadto hutnictwo żelaza, montownie samochodów, rafinacja ropy naft., przem. cementowy, chem., farmaceutyczny; eksploatacja bogactw naturalnych słabo rozwinięta, wydobywa się gł. kamienie budowlane (marmury, talk, kwarc, granity, piaskowce, wapienie), szlachetne (ametysty, opale, agaty), rudy uranu; sieć drogowa nieźle rozwinięta (m.in. 2,5 tys. km Drogi Panamerykańskiej), kolejowa rzadka; port morski i lotniczy w Montevideo; rosnące znaczenie turystyki (ok. 2 mln gości rocznie), m.in. znane kąpielisko Punta del Este; trzy akademie nauk: Literatury, Inżynierii i Medycyny, 35 inst. naukowych, 2 uniw. (starszy zał. 1833), 4 inne wyższe uczelnie.
HISTORIA. Terytoria zamieszkane pierwotnie przez Indian Charrúa; 1515 odkryte przez Hiszpana Diaza de Solis, wobec braku bogactw mineralnych kolonizowane dopiero po pojawieniu się Portugalczyków (1680 założenie przez nich Sacramento); 1724–26 Hiszpanie wybudowali fort Montevideo i rozpoczęli na większą skalę hodowlę bydła; ziemie U. najpierw przyłączono do hiszp. wicekrólestwa Peru, 1776 do wicekrólestwa La Plata; 1810–11 antyhiszp. powstanie dowodzone przez José Artigasa, proklamacja niepodległości; 1814 wojna z Argentyną (która usiłowała przyłączyć U.), a 1816–20 z Portugalią, która opanowała całe terytorium U., włączając go na krótko do Brazylii (pn. Prowincje Cisplatańskie); 1825–27 zwycięskie powstanie pod wodzą gen. Fructouso Rivery (wspomagane przez Argentynę); 1830 U. został republiką konstytucyjną, pierwszym prezydentem F. Rivera; 1836 uformował się system polit. U., powstały dwie partie: Blancos (konserwatyści) i Colorados (liberałowie), rywalizujące odtąd o władzę; przewroty polit. i walka o władzę stały się pretekstem interwencji wojskowej Argentyny (1843–51), na pomoc oblężonemu Montevideo pospieszyli ochotnicy z całej Europy (m.in. Garibaldi); podobną próbę zajęcia U. podjęła 1851 Brazylia, bez powodzenia; 1865–70 wojna z Paragwajem; pod koniec XIX w. okres rozwoju spowodowany rosnącym eksportem mięsa i wełny (elektryfikacja, budowa kolei, upowszechnienie oświaty), a w ślad za nim spory napływ emigrantów, zwł. z Włoch, Niemiec, Hiszpanii i Szwajcarii; za prezydentury J.B. Batlle Ordóeza(1903–07, 1911–15) doniosłe reformy ustrojowe (rozdział kościoła od państwa, powszechne prawa wyborcze, system ubezpieczeń społ., 8-godzinny dzień pracy, częściowa nacjonalizacja banków i przedsiębiorstw użyteczności publicznej); podczas I woj. świat. U. pozostał neutralny; 1933 w warunkach światowego kryzysu ekonomicznego, prawicowy zamach stanu G. Terry (na wzór Mussoliniego), zbliżenie z państwami Osi; 1942 obalenie dyktatury, nawiązanie współpracy z aliantami, zwł. z USA (1945 wypowiedzenie wojny Niemcom); 1952 nowa konstytucja (na wzór szwajcarskiej) znosząca urząd prezydenta; 1958 w rezultacie pogorszenia wewn. sytuacji gospodarczej (spadek eksportu wełny) po raz pierwszy od stu lat do władzy doszli Blancos, ich próba naprawy gospodarki wg recept MFW pogorszyła nastroje społeczne, 1963 narodziła się skrajnie lewicowa miejska partyzantka pn. Tupamaros; 1972 władzę przejęła armia, rozwiązano Kongres, zakazano działalności partiom polit.; 1984 pod naciskiem opinii publicznej i USA przywrócono rządy demokratyczne, tupamaros przekształcili się 1985 w legalną partię polityczną (Fa – Szeroki Front); 1994 zawarcie z Argentyną i Paragwajem układu zw. Mercosur o utworzeniu wspólnego rynku; od 1998 nasilająca się recesja gosp. na tle spadku dochodów z eksportu żywności; 2000 ponowne przejęcie władzy przez Colorados (prezydentem J. Batlle Ibáez); 2002 wybuch społ. niezadowolenia (rozruchy w Montevideo) na tle sytuacji ekon.; 2004 pierwsze w historii kraju (od 1825) zwycięstwo lewicy w wyborach prezydenckich i do obu izb parlamentu; prezydentem Tabare Vazquez (zaprzysiężony III 2005, lekarz-onkolog, lider koalicji Szeroki Front, b. burmistrz Montevideo), m.in. przywrócił stosunki dyplomatyczne z Kubą oraz zapowiedział rozliczenie zbrodni dyktatury wojskowej z lat 1973-85, wdrożenie programu reform na wzór Brazylii i Chile; państwo czł. ONZ, ALADI, OPA, SELA, Paktu Andyjskiego.
BATLLE, LACALLE DE HERRERA, ALADI, MERCOSUR