WARUNKI NATURALNE. Wieksza czesc pow. kraju (ok. 60%) zajmuje Wyz. Brazylijska, wznoszaca sie szeregiem plaskowyzow, pasm gorskich i masywow w kierunku pld.-wsch., do wys. 2884 m (Bandeira) w pasmie Serra do Caparao; na pln. od Wyz. Brazylijskiej rozciaga sie wielka (jedna z najw. w swiecie) aluwialna Niz. Amazonki, poprzecinana siecia jej licznych doplywow, czesciowo zabagniona; od str. pln. ogranicza ja Wyz. Gujanska z lokalnymi kulminacjami gor stolowych i najw. szczytem w B. (Neblina - 3014 m); wybrzeze (dl. 7400 km) na pln. nizinne, rozczlonkowane, urozmaicone estuariami rzek, w czesci srodk. skaliste, na pld.-wsch. nizinne, lagunowe; do B. naleza liczne wyspy przybrzezne, najw. So Luis 1100 km2. Klimat zroznicowany; na Niz. Amazonki rownikowy wilgotny, srednia roczna temp. w Manaus 28?C, opady obfite do 4000 mm rocznie; w pln.-wsch. czesci Wyz. Brazylijskiej klimat podrownikowy suchy, z opadami do 500 mm rocznie; na Wyz. Gujanskiej i w pozostalej czesci Wyz. Brazylijskiej klimat podrownikowy wilgotny, sredni roczny opad ok. 2000 mm; srednia temp. 20 do 27?C; w pld. czesci B. klimat chlodniejszy, w lipcu srednia temp. schodzi do 13?C i mozliwe sa przymrozki (pod wplywem wiatrow polarnych z poludnia) siegajace az po rownik. Siec rzeczna dobrze rozwinieta, wyroznic mozna trzy systemy: 1) Amazonki z licznymi doplywami (ok. 200, m.in. Rio Negro, Japura, Madeira, Tapajos, Xingu, Tocantis-Araguaya), zeglownej na calej dlugosci w B., szer. w srodk. biegu 5-10 km, przy ujsciu 20 km, niosacej 15% wszystkich wod slodkich Ziemi do oceanow; 2) Paragwaju, Parany i La Platy (na Iguacu, doplywie Paragwaju, najw. wodospad o kaskadzie szer. 2,5 km); 3) So Francisco posiadajacej zrodla na Wyz. Brazylijskiej; jezior niewiele, gl. lagunowe na pld. wybrzezu, najw. Lagoa dos Patos (10 tys. km2). Roslinnosc bogata i roznorodna; lasy zajmuja 65% pow. kraju; dolina Amazonki porosnieta bujnym, wilgotnym lasem rownikowym zw. selwas, obfitujacym w niezwykla liczbe gat. drzew (do 100 gat. na 1 ha), m.in. mahoniowiec, kauczukowiec braz., orzech amer.; dzungla amazonska ma na ogromnych przestrzeniach charakter slabo rozpoznany; na Wyz. Brazylijskiej i Gujanskiej rozciagaja sie wielkie lasy sawannowe, zw. caatinga, trudne do przebycia, zlozone z klujacych drzew i krzewow, obfitujace w ogromne kaktusy; wystepuja tu takze otwarte przestrzenie trawiaste zw. campos limpos oraz campo cerrado; w pln.-wsch. czesci Wyz. Brazylijskiej lasy palmowe zw. babau; na obszarze bagiennym przy granicy z Paragwajem i Boliwia laki okreslane mianem formacji pantal, od ktorej pochodzi takze nazwa tego regionu; swiat zwierzecy zwl. w dorzeczu Amazonki zroznicowany i oryginalny; w B. spotkac mozna m.in. z drapieznikow jaguara, ocelota, z innych ssakow - tapiry, pekari, malpy szerokonose, leniwce, mrowkojady, aguti, z wezy wystepuja boa dusiciel, grzechotnik, anakonda, z gadow - kajmany, aligatory, zolwie; najbogatszy jest swiat ptakow (m.in. papugi, kolibry), ryb slodkowodnych (m.in. aparaima, piranie, praplaziniec) i owadow; wiele gat. endemicznych (nie wystepujacych gdzie indziej).
LUDNOSC. Wedlug spisu z 1991 wiekszosc mieszkancow stanowia biali (54%), gl. pochodzenia portugalskiego, wloskiego i niemieckiego; nadto 25% Mulaci, 12% Metysi, 6% Murzyni i Cafuzos (ze zwiazkow miedzy Murzynami i Indianami), 1% Japonczycy, 0,2% Indianie (350 tys., na wydzielonych im 467 terytoriach, o pow. 625 tys. km2); wyznania: 89% katolicy, 6% protestanci (od potepienia w 1984 przez Watykan "teologii wyzwolenia" w calej Ameryce Lac. dostrzegalny jest proces odchodzenia od katolicyzmu na rzecz protestantyzmu; wg szacunkowych danych z 2001 ilosc protestantow np. w Brazylii wynosi juz 21%); nadto animisci i kulty afrobrazylijskie, buddysci, bahai, inne; gestosc zaludnienia 21 osob/km2; miasta zamieszkuje 75% ludnosci; w wiekszosci z nich liczne dzielnice nedzy zw. favelami, ktorych liczbe szacuje sie na 3200, np. w makroregionie Recife, liczacym 3 mln ludnosci, w roku 1993 co drugi mieszkaniec zyl w slumsach, a w najbogatszym i najw. w B. miescie Sao Paulo liczba faveli wynosila 594; przyrost naturalny 20,7‰; wysoki analfabetyzm 19%; przecietna dl. zycia: mezczyzni - 63 lata, kobiety 69 lat.
USTROJ. Republika zwiazkowa na podstawie konstytucji z 1988 (modyfikowanej 1997), zlozona z 26 stanow (patrz tabela) i 1 dystryktu federalnego (stolecznego); glowa panstwa i szefem rzadu prezydent wybierany w wyborach powszechnych na 4 lata, z prawem jednorazowej reelekcji (F.H. Cardoso od 1995); wladza ustawodawcza w rekach dwuizbowego Kongresu zlozonego z Izby Deputowanych (513 czl. wybieranych na 4 lata) i Senatu (81 czl., po 3 z kazdego stanu, kadencja 8-letnia, co 4 lata wymieniana 1/3 skladu); glosowanie obowiazkowe (z wylaczeniem analfabetow); stany posiadaja rozlegla autonomie (wlasne konstytucje, zgromadzenia ustawodawcze, gubernatorow i wladze sadownicze); system rzadow wielopartyjny (od 1985).
GOSPODARKA. Kraj przemyslowo-rolniczy, jeden z najlepiej rozwinietych w Ameryce Lacinskiej, jednoczesnie mocno zadluzony, z wysoka inflacja i drastycznymi kontrastami spolecznymi. Bardzo bogate zasoby bogactw naturalnych; wydobycie ropy naft. (ponad 30 mln t rocznie) i gazu ziemnego (2003 odkrycie na pld.-wsch. wybrzezu Atlantyku jednych z najw. w swiecie zloz gazu ziemnego, szacowanych na 400 mld m3), rud zelaza, manganu, chromu, miedzi, cynku, cyny, olowiu, niklu, molibdenu, kobaltu, uranu, boksytow, zlota, kamieni szlachetnych, zwl. diamentow, soli kamiennej; gornictwo dostarcza 1/4 wartosci brazyl. eksportu; energetyka w 93% bazujaca na hydroelektrowniach, w latach 80. jako paliwo samochodowe w 50% wykorzystywany etanol, otrzymywany w trakcie przerobki trzciny cukrowej (po odkryciu kolejnych zloz ropy naft. zastepowany benzyna); rozwiniete hutnictwo zelaza i stali, przem. srodkow transportu, m.in. traktory, samochody osobowe (ponad 1,2 mln rocznie), autobusy, samoloty pasazerskie i wojskowe; produkcja broni, maszyn roln., kombajnow, turbin elektrycznych, generatorow, transformatorow, reaktorow jadrowych, przem. spoz., wlokienniczy, odziezowy, obuwniczy, cementowy, chem., celulozowo-papierniczy, farmaceutyczny; gl. osrodki przem. koncentruja sie na pld.-wsch. wybrzezu O. Atlantyckiego i w stanie Minas Gerais. Rolnictwo zatrudnia 22,5% ludnosci kraju, grunty orne zajmuja ok. 7% pow. kraju; obok licznych malych gospodarstw istnieja ukierunkowane na produkcje eksportowa wielkie plantacje; B. zajmuje 1. miejsce w swiecie w zbiorach kawy, bawelny, trzciny cukrowej, bananow, agawy sizalowej; 2. miejsce w zbiorach kakaowca, manioku, fasoli, soi; 3. miejsce - kukurydzy; nadto uprawa ryzu, bobu, juty, winorosli, pomaranczy, herbaty, tytoniu; wzrost produkcji roln. dokonuje sie przewaznie droga powiekszania arealu uprawnego. Hodowla bydla mlecznego i miesnego o charakterze ekstensywnym (140 mln sztuk - jedno z pierwszych miejsc w swiecie), nadto trzody chlewnej, owiec, koni, koz, drobiu. Rozwinieta eksploatacja lasow, ktore obok drewna (b. cenionego zwl. mahoniowego i palisandrowego) dostarczaja m.in. kauczuku, orzeszkow para, wosku z palmy carnauba, owocow palmy babassu; niewielkie w stosunku do mozliwosci rybolowstwo morskie (krewetki i homary na eksport) i srodladowe (gl. w Amazonii). Instytucje nauk. reprezentuje 12 akademii, najstarsza Brazyl. Akad. Literatury, zal. 1897, i Brazyl. Akad. Nauk, zal. 1916; wiele szkol wyzszych, w tym 27 uniw. (najstarszy w Rio de Janeiro, zal. 1920) i 16 politechnik. Siec komunikacyjna nierownomiernie rozmieszczona, najlepsza w pld.-wsch. czesci kraju; gl. znaczenie maja drogi kolowe, intensywnie rozbudowywane od konca lat 60. (m.in. budowa Transamazonicy dl. 5600 km), przy czym blisko 90% z nich nie posiada twardej nawierzchni; spore znaczenie zeglugi morskiej i srodladowej (ze wzgledu na progi i wodospady na rzekach komunikacja mozliwa tylko odcinkami); gl. porty rzeczne na Amazonce: Belem i Manaus; linii kolejowych niewiele (30 tys. km), gl. wybudowanych w XIX w.; rozwiniety transport lotniczy z tradycjami siegajacymi pocz. XX w.; lacznie ponad 1500 lotnisk, w tym 20 o miedzynar. znaczeniu; czestotliwosc lotow oraz gestosc polaczen lokalnych wysoce przewyzsza kraje eur.; rosnaca rola turystyki, zwl. do slynacego z urody i pieknych plaz Rio de Janeiro oraz wodospadow Iguacu.
HISTORIA. W okresie prekolumbijskim ziemie zamieszkane przez Indian z plemion Tupi-Guarani, Arawakow, Karibi, Aymore; odkrycie B. przypisuje sie Portugalczykowi Pedro Alvarezowi Cabralowi, ktory 1500 dotarl do jej wybrzezy i nadal im nazwe Ilha de Vera Cruz (Wyspa Prawdziwego Krzyza), ktora wyparla B., pochodzaca od nazwy cennego wywozonego stad drewna brasil; od 1552 kolonia portugalska, do pol. XVII w. przedmiot wojen z Hiszpanami, Francuzami i Holendrami (w celu obrony wybudowano szereg fortec, m.in. 1565 Rio de Janeiro); poczatkowo Portugalczycy zagospodarowali jedynie wybrzeza, wypychajac Indian w glab ladu i zakladajac plantacje trzciny cukrowej i bawelny, w ktorych pracowali obok tubylcow niewolnicy sprowadzani z Afryki; penetracje wnetrza kontynentu przyspieszylo dopiero na przelomie XVII/XVIII w. odkrycie zloz zlota i diamentow w rejonie Mato Grosso, Minas Gerais i Goias; 1750-77 markiz S.J. de Pombal, premier Portugalii zreformowal kolonie, 1763 przeniosl stol. z Bahii do Rio de Janeiro, 1765 ustanowil wicekrolestwo, uporzadkowal system skarbowy i sadownictwo, usunal jezuitow (broniacych Indian), ale rownoczesnie nadal Indianom prawa wolnej ludnosci, ograniczyl wladze wielkich plantatorow; w koncu XVIII w. pojawily sie tendencje niepodleglosciowe; 1815 Jan VI jako regent Portugalii, przebywajacy od 1808 w B., gdzie schronil sie przed Napoleonem, oglosil Brazylie krolestwem (polaczonym unia realna z Portugalia); 1817 rewolucja w Pernambuco przeksztalcila na krotko (75 dni) nowe panstwo w republike, w ktorym zniesiono niewolnictwo (po upadku republiki przywrocono je); 1821 Jan VI wrocil do Portugalii, ustanawiajac swego syna Dom Pedro namiestnikiem; 1822 kolejne powstanie (zapoczatkowane w So Paulo) przynioslo pelna niepodleglosc, Pedro proklamowal sie cesarzem, 1823 powolano parlament, 1824 ustanowiono konstytucje; 1825 wybuchla wojna z Argentyna, popierajaca niepodleglosciowe dazenia Urugwaju, ktory 1828 oderwal sie ostatecznie od B.; 1831 Dom Pedro abdykowal na rzecz swego (niepelnoletniego) syna Pedra II (koronowany 1840); 1835 wybuchlo wielkie powstanie Murzynow, 1835-44 i 1848-49 dwa powstania republikanow dazacych do zniesienia monarchii; przejsciowe rozluznienie wiezow z Portugalia i zaciesnienie ich z W. Brytania sprawilo, ze B. wziela udzial (1865-70) w zaborczej wojnie z Paragwajem, przylaczajac tereny Rio Grande do Sul; 1888 (najpozniej w Ameryce Pld.) zniesiono niewolnictwo, 1889 obalono monarchie, 1891 na podstawie nowej konstytucji B. stala sie panstwem zwiazkowym, swieckim, pierwszym prezydentem zostal marszalek D. Fonseca. Do lat 30. XX w. Brazylia rozwijala sie preznie, korzystajac m.in. z naplywu kapitalu amer., stajac sie gl. mocarstwem kontynentu; podstawa rozwoju byl eksport kawy, bawelny, tytoniu oraz surowcow mineralnych; w okresie tym nastapil wzmozony naplyw emigrantow eur. (m.in. Polakow); podczas I woj. swiat. B. wystapila po stronie aliantow; 1930 na tle swiatowego kryzysu gosp. w B. nastapil przewrot wojskowy, wladze objal G. Vargas, ktory szermujac haslami populistycznymi zawiesil konstytucje i wprowadzil dyktatorski system wladzy; jego rzady pelne sprzecznosci przyniosly m.in. wzrost nacjonalizmu, ograniczenie znaczenia kapitalu zagr., wewn. polaryzacje polit., ale tez ustanowienie pewnych praw socjalnych robotnikow; w II woj. swiat. B. wziela (od 1942) czynny udzial po stronie aliantow; 1945 Vargas zostal obalony, wrocil jednak do wladzy 1951, m.in. znacjonalizowal wydobycie ropy naft., 1954 poddany ostrej krytyce polit. popelnil samobojstwo; za rzadow jego nastepcy J. Kubitschka nastapil wzrost gosp. (przy rosnacej inflacji), ponowny naplyw kapitalu zagr.; 1960 przeniesiono stolice do Brasilii; 1964 wojskowy zamach stanu zapoczatkowal 20-letnie rzady armii, partie polit. i zwiazki zawodowe rozwiazano, 1967 wprowadzono konstytucje wzmacniajaca autorytarne rzady prezydenckie; mimo pewnych osiagniec (dobre tempo wzrostu gosp., wprowadzenie programu zagospodarowania Amazonii) okres ten zwiekszyl dysproporcje w podziale dochodu nar., powodujac rosnace napiecia polit.; 1979 w warunkach kryzysu naftowego nastapilo gwaltowne zalamanie sie gospodarki (wysoka inflacja, ogromne zadluzenie kraju); 1985 armia przekazala wladze w rece cywilow, 1988 uchwalono nowa konstytucje i podjeto proby reform spol. oraz uzdrowienia gospodarki (m.in. 1991 zawarto porozumienie z Argentyna, Urugwajem i Paragwajem dotyczace utworzenia wspolnego rynku Mercosur); 1994-2002 prezydentem F.H. Cardoso, któremu zmiany w konstytucji (1997) umożliwiły 1998 reelekcję. Na obraz B. konca lat 90. obok niezle rozwiniętego przemysłu i rolnictwa oraz relatywnie wysokiego dochodu nar. na mieszkańca, tudzież sukcesów w zdławieniu inflacji (do 1,5% w roku 2002, podczas gdy w latach 80. sięgała 2500% rocznie, co spowodowalo m.in. 5-krotną denominację cruzeiro) i imponującego napływu kapitalu zagr. (ok. 9 mld dol. w 1998), fabryki buduje m.in. General Motors, Audi, Toyota, Renault, Vokswagen - składają się b. wysokie bezrobocie, liczne afery korupcyjne, spore zadluzenie zagraniczne, latyfundialny system wlasnosci ziemi, słabe postępy w prywatyzacji gospodarki (40% pozostaje w sektorze panstwowym), rabunkowa eksploatacja lasow Amazonii, słabo chronione prawa Indian; szczególnym problemem były rozległe obszary nędzy (favele) zamieszkałe przez ok. 1/5 ludności; wg UNICEF ok. 7 mln dzieci pozostaje bez opieki i bywa mordowane przez tzw. szwadrony smierci z udzialem policjantow; wg brazyl. komisji parlamentarnej w latach 1987-92 zamordowano ich ponad 16 tys.; w wyborach prezydenckich 2002 zwyciężył działacz zwiazkowy Luis Ignacio Lula da Silva; wbrew niepokojom ekspertów Banku Światowego i MFW ustabilizowal sytuację polityczną, skutkiem czego do poł. 2003 nastapił naplyw inwestycji zagr. wartosci 5,6 mld dol.; w ciągu trzech lat zlikwidowano inflację, umacniając kurs reala, zmniejszono bezrobocie (przybylo 3,4 mln nowych miejsc pracy), uzyskano sporą nadwyżkę bilansu handlowego (40 mld dol.), poprawiono średni poziom zycia, nie usuwajac jednak drastycznych kontrastów społecznych; 2004 rząd da Silvy przystąpił do walki z niewolnictwem w interiorze (formalnie zniesionym 1888), dotykającym ok. 200 tys. Indian; m.in. wprowadzono dekret, na mocy ktorego latyfundia zatrudniajace niewolników będą konfiskowane; podjal też walkę z wyraźną dyskryminacją Murzynów (niższe do 70% zarobki, powierzanie najgorszych prac, bariery w przyjęciu na studia); prowadził także kampanię na rzecz zakazu posiadania broni palnej(w 2004 od kul zginęło 36 tys. osób, najwięcej na świecie), jednak projekt ten został odrzucony w referendum narodowym (X 2005); 2005 wybuchła wielka afera korupcyjna na tle nielegalnego finansowania kampanii wyborczej Luli da Silvy (do czego przyznali się jego najblizsi współpracownicy) oraz werbowania do partii rządzącej posłów z partii mniejszościowych; równoczesnie 2005 nastąpił wzrost PKB o 3,5%, nadwyżka bilansu handlowego wyniosła 42 mld dol., Brazylia spłaciła aż 45 mld dol. długu, stając się regionalnym mocarstwem; III 2006 za 10 mln dol. wysłała astronautę Marcosa Pontesa w Kosmos na pokładzie statku Sojuz; X 2006 w drugiej turze wyborów prezydenckich zwyciężył urzędujący lewicowy prezydent Lula da Silva, a pod jego rządami kraj kontynuował okres prosperity gospodarczej. 2010 prezydentem została wybrana bliska współpracowniczka da Silvy, popierana przez niego Dilma Rousseff.
PARANAGUA, BLUMENAU, FERNANDO DE NORONHA, GUARATINGUETA, FRANCA, DUQUE DE CAXIAS, LIVRAMENTO, BRANCO, PIRACICABA, AMAPÁ- Brazylia, kibicować Brazylii,...
- Brazylia, (Federacyjna Republika...
- Pan Balcer w Brazylii, (1910)