jedna z nauk o Ziemi, której celem jest wyznaczenie jej kształtu i rozmiarów oraz sporządzenie matematycznego modelu rzeczywistej bryły ziemskiej i jej powierzchni, czyli wyznaczenie powierzchni zamkniętej najbliższej rzeczywistym kształtom naszego globu, którą można opisać równaniem, i nadanie parametrom tego równania wartości liczbowych. Dzieli się ją zwyczajowo na g. niższą, obejmującą pomiary lokalne, przy których nie uwzględnia się na ogół kulistego kształtu Ziemi (w jej skład wchodzi topografia), oraz g. wyższą, prowadzącą pomiary rozległych obszarów, przy których uwzględnienie kulistości Ziemi jest nieodzowne (w jej skład wchodzi g. dynamiczna, g. fizyczna, g. satelitarna). Prace geodezyjne obejmują: pomiary na powierzchni Ziemi (triangulacja, niwelacja), pomiary astronomiczne i uzupełnianie ich prowadzonymi także na morzach i oceanach pomiarami grawimetrycznymi; na tej podstawie wyznacza się powierzchnię, która w możliwie najlepszy sposób aproksymuje wyniki pomiarów. Są one możliwe dzięki wyznaczeniu na pow. Ziemi sieci punktów geodezyjnych o znanych współrzędnych geograficznych i odpowiadających im współrzędnych płaskich wyznaczonych względem przyjętego układu; do nich są odnoszone prowadzone na pow. Ziemi pomiary. G. znajduje liczne zastosowania praktyczne: opracowywanie danych niezbędnych do wykonywania map, wyznaczanie pozycji geograficznej i określanie odległości na potrzeby nawigacji morskiej i lotniczej, wyznaczanie wysokości n.p.m. (np. określanie wysokości gór), dostarczanie danych potrzebnych do prowadzenia badań wewnętrznej budowy Ziemi oraz określania odległości w kosmosie na podstawie długości wielkiej osi elipsoidy ziemskiej. Tezę o kulistym kształcie Ziemi postawił prawdopodobnie w VI w. p.n.e. filozof grecki Pitagoras; w III w. p.n.e. Eratostenes z Cyreny określił dł. południka ziemskiego, tworząc metodę pomiaru stopnia; 1615-17 matematyk i geodeta holenderski Snell van Royen wykorzystał do pomiarów triangulację. W 1687 I. Newton ogłosił teorię o elipsoidalnym kształcie Ziemi i jej biegunowym spłaszczeniu, potwierdzoną 1735-44 pomiarami południków w Peru (P. Bouguer) i w Laponii (1736-37, A.C. Clairaut, P. Maupertuis). 1743 A.C. Clairaut zaproponował wykorzystanie pomiarów przyśpieszenia ziemskiego do określenia kształtu Ziemi, tworząc podstawy g. dynamicznej; 1792-98 pomiary łuku południka paryskiego od Dunkierki do Barcelony (J. Delambre, P. Machain) stały się podstawą do ustalenia wzorca metra. 1873 matematyk niem. J. Listing wprowadził pojęcie geoidy; w latach 60. XX w. rozpoczyna się rozwój g. trójwymiarowej, w której współrzędne punktów położonych na pow. Ziemi wyznacza się względem przyjętego 3-osiowego układu odniesienia bez rzutowania na pow. elipsoidy ziemskiej; w tym celu wykorzystuje się specjalne satelity geodezyjne.
GEODEZJA
Słownik pojęć
TOPOGRAFIA, SZACHIN, WILKICKI, DALMIERZ, ORIENTACJA, ODBŁYŚNIK LASEROWY, FOTOGRAMETRIA, TARTAGLIA, ALTIMETRIA SATELITARNA, HIPSOMETRIA