polscy emigranci i konspiracja w kraju planowała powstanie początkowo na jesień 1793. Wobec słabego przygotowania przesunięto termin wybuchu na wiosnę 1794. Istniejące oddziały polskie liczyły ok. 35 tys. żołnierzy. Rozlokowano je na rozległym obszarze od Żmudzi aż do Wołynia. Siły ros. rozmieszczone na terenie Rzeczypospolitej nie dorównywały co prawda liczebnością armii pol. (ok. 30 tys., dowódca O. Igelstrm), ale mogły być łatwo wzmocnione przez armię ks. N. Repnina z Inflant i Białorusi (20 tys.) oraz I. Sałtykowa z Ukrainy (ok. 30 tys.). Ponadto na terenie tzw. Nowej Rosji rozlokowany był strategiczny odwód P. Rumiancewa (ok. 50 tys. żołnierzy). Przewagę ros. pogłębiało celowe rozmieszczenie oddziałów w kluczowych węzłach komunikacyjnych Rzeczypospolitej (Warszawa, Kraków, Grodno, Łuck, Brześć) umożliwiające odcinane zbuntowanych formacji pol. i faktyczne niedopuszczenie do koncentracji większego zgrupowania pol. Biorąc pod uwagę siły prus. rozmieszczone na terenie II zaboru (ok. 8 tys. żołnierzy) oraz możliwe wzmocnienie (do kilkunastu tys.) armie dwóch zaborców miały druzgocącą przewagę liczebną. Powstanie rozpoczął marsz brygady kawalerii nar. brygadiera A. Madalińskiego zagrożonej demobilizacją. Podjęty 12 III wypadł na bardzo niekorzystny moment. Wojsko było rozrzucone w terenie, żołnierze częściowo zdemoralizowani zbliżającą się redukcją. Dowództwo ros. (O. Igelstrm) dążąc do osłony Warszawy i ewentualnie Krakowa, a jednocześnie zlikwidowania zbuntowanego oddziału nakazało wymarsz kilku jednostek (przede wszystkim garnizonów Łucka, Lublina, Brześcia, Krakowa i Opatowa). Madaliński ruszając z Ostrołęki na pn. od Warszawy przez Mławę, Sochaczew i Opoczno dążył na pd., łącząc się z mniejszymi formacjami polskimi. Jego działania doprowadziły do wzmocnienia garnizonu warsz. przez Rosjan, ale z drugiej strony oddziały polskie znajdujące się na prawym brzegu Wisły zyskały swobodę. Ponadto Madaliński doprowadził do uaktywnienia się spiskowców, przyspieszenia decyzji o wybuchu powstania i wyjazdu Kościuszki do opuszczonego przez Rosjan Krakowa. Kościuszko został Naczelnikiem Rady Najwyższej Narodowej (24 III). Działania opóźniające kawalerii pol. z trudnością powstrzymywały posuwające się na Kraków wojska ros. Kościuszko zdecydował się pobić jedną z nich i przebić na Warszawę. Zlekceważenie przeciwnika przez A. Tormasowa oddalającego się od sił głównych wykorzystał Kościuszko 4 kwietnia pod Racławicami. Starcie zakończyło się rozbiciem grupy Tormasowa, zanim nadciągnęły siły główne, nie otworzyło jednak drogi na Warszawę. Na opróżnionym przez Rosjan prawym brzegu Wisły uformował się szybko drugi ośrodek powstańczy płk. J. Grochowskiego. Odcinające Kościuszkę od Warszawy siły ros. znalazły się w kłopotliwym położeniu mając na tyłach duże zgrupowanie pol. Reakcja Igelstrma była niemal odruchowa - z oddziałów lubelskich (z Litwy) oraz części garnizonu warsz. usiłował on stworzyć zaporę na Wiśle. W rezultacie, mimo że wojska ros. gromadziły się na pd. Małopolski, to nie tworzyły one zwartego korpusu, lecz rozrzucone w terenie. Chcąc ochronić Kraków, przeszkolić wchłoniętych rekrutów, musiał Kościuszko zrezygnować z przebicia się przez cienki kordon ros. Zrealizował to poprzez budowę systemu umocnionych obozów polskich w Skale, Krzeszowicach, Porębie i Bosutowie. Sam Kościuszko stanął w obozie pod Połańcem. Warszawę w wyniku powstania Rosjanie ewakuowali 17 i 18 IV, natomiast w nocy z 22 na 23 IV zostało oswobodzone Wilno. Te sukcesy zmusiły Prusy do energicznego działania na pocz. maja.
- POWSTANIE KOŚCIUSZKOWSKIE, insurekcja kościuszkowska...
- powstanie, nawoływać do powstania,...
- UNIWERSAŁY KOŚCIUSZKOWSKIE, wydane 1794 przez podczas...