insurekcja kościuszkowska (24 III - 16 XI 1794)
powstanie skierowane przeciwko Rosji, a następnie i Prusom; spowodowane II rozbiorem Polski i rządami Targowicy, przygotowane równolegle w kraju i na emigracji (H. Kołłątaj, I. Potocki); bezpośrednią przyczyną była zarządzona przez Moskali redukcja stanu wojska narodowego - nie godząc się na rozbrojenie swej Wielkopolskiej Brygady Kawalerii, gen. A.J. Madaliński rusza z nią na Kraków, gdzie proklamowano insurekcję, dowództwo powierzono T. Kościuszce (z władzą dyktatora); 4 IV zwycięstwo pod Racławicami, gdzie odznaczył się oddział chłopski, uzbrojony w przekute na sztorc kosy (kosynierzy); wkrótce powstanie zasiliły oddziały z różnych stron Polski i Litwy; 17-18 IV lud warszawski, kierowany przez szewca J. Kilińskiego, oswobodził z wojsk ros. stolicę, 22-23 IV wyzwolono Wilno (J. Jasiński); 7 V w obozie pod Połańcem Kościuszko wydał Uniwersał, znoszący przywiązanie chłopów do ziemi, zapewniał im nieusuwalność z gospodarstw i gruntów, a uczestnikom powstania zmniejszał pańszczyznę; 6 VI Kościuszko został pobity przez przeważające siły ros. pod Szczekocinami, gen. zaś J. Zajączek pod Chełmem; Prusacy zajęli Kraków, VII-IX broniła się oblężona przez nich Warszawa, od której odstąpili po sukcesach powstania w Wielkopolsce (J.H. Dąbrowski); powstanie na Litwie zostało stłumione do IX, do Polski wkroczyły świeże wojska ros. pod komendą A.W. Suworowa, który zadał kilka klęsk cofającym się Polakom; aby nie dopuścić do połączenia się wszystkich sił wroga, Kościuszko 10 X stoczył bitwę pod Maciejowicami (przegraną) i ranny dostał się do niewoli; 4 XI Suworow zdobył szturmem Pragę i dokonał rzezi jej mieszkańców; 5 XI Warszawa kapitulowała, ostatnie oddziały rozwiązały się pod Radoszycami 16 XI 1794; po upadku insurekcji Austria, Prusy i Rosja dokonały 1795 trzeciego, ostatecznego rozbioru I Rzeczypospolitej; jako dowód odrodzenia nurtu patriotycznego, przytłumionego wcześniej sukcesami Targowicy, powstanie miało inspirujący wpływ na wszystkie późniejsze zrywy narodowe, a wskutek społecznego programu Kościuszki i czynnego uczestnictwa jakobinów pol. dało początek lewicowemu nurtowi polskiej myśli polit.
RADA NAJWYŻSZA NARODOWA, HAUKE, SOWIŃSKI, DRZEWIECKI Józef, ZAJĄCZEK, EMIGRACJA POLSKA W DOBIE ROZBIORÓW, GORZKOWSKI, ANKWICZ Józef, STANISŁAW AUGUST PONIATOWSKI, POTOCKI
- powstanie kościuszkowskie, polscy emigranci i konspiracja...
- powstanie, nawoływać do powstania,...
- UNIWERSAŁY KOŚCIUSZKOWSKIE, wydane 1794 przez podczas...