ogólnoeur. ruch rel. i społ. w Kościele Zachodnim zapoczątkowany wystąpieniem M. Lutra (31 X 1517) w Wittenberdze.
Geneza i charakter - wokół genezy i charakteru r. toczy się wśród badaczy szeroka dyskusja. W pełnej gamie poglądów można wyróżnić 3 zasadnicze nurty: 1. "tradycyjny" - upatrujący jako zasadniczą przyczynę sprzeciw wobec kryzysu moralnego w Kościele w końcu XV w. Kryzys wyrażał się: a) nieodpowiednim przygotowaniem duchowieństwa do pracy duszpasterskiej, b) świeckim trybem życia, zwł. wyższej hierarchii kościelnej, c) gorszącymi sporami wewnątrz duchowieństwa tak diecezjalnego i zakonnego, jak i pomiędzy obydwoma grupami i ludźmi świeckimi; 2. "marksistowski" - traktujący zjawisko r. jako formę rewolucji społ. uwarunkowanej przede wszystkim czynnikami ekon. i klasowymi. Reprezentanci tej szkoły identyfikują radykalizm różnych nurtów reformacyjnych z miejscem i zamożnością poszczególnych stanów oraz stopniem przystosowania do nowych kapitalistycznych stosunków gosp. Stąd zwolennicy Kościoła katol. mieli się wywodzić głównie ze starej "zacofanej" szlachty, kalwinizm był wyznaniem bogacącego się mieszczaństwa, luteranizm odpowiadał po części "postępowej" szlachcie, po części władcom zainteresowanym majątkami kościelnymi, zaś anabaptyzm biedocie miejskiej i wiejskiej; 3. "teologiczny" - widzący w r. zjawisko przede wszystkim rel. Historiografia "teologiczna" podkreśla: a) narastanie w końcu XV w. zjawiska żywej i wielkiej pobożności w całym społeczeństwie zachodnioeur.; świadczy o tym nasilenie ruchów mistycznych, nowy sposób przeżywania wiary (devotio moderna) oraz zainteresowanie Pismem Św. (szereg wydań tłumaczeń Biblii zarówno w całości, jak i we fragmentach jeszcze przed edycjami reformatorów), b) słabość pracy duszpasterskiej wynikająca z "kryzysu" wewn. w rozumieniu "szkoły tradycyjnej", jak też zaspokajania nowych potrzeb poprzez zewn. praktyki, c) braki w katechizacji dzieci i dorosłych, d) niepełne i sprzeczne nauczanie o eucharystii. Odrzucają oni zdecydowanie argumanty o czysto "ekonomicznym" charakterze r. Należy podkreślić, że niezależnie od rel. przyczyn w zasadniczym stopniu określających rozwój r. istotny wpływ na jej przebieg w poszczególnych państwach miały czynniki polit. związane z dążeniem władców do wzmocnienia swojej pozycji (Dania, Szwecja) lub z walką stanów z absolutystycznymi tendencjami dworów (Niderlandy). Również w początkach r. w Niemczech problemy pozareligijne, obawa Rzymu przed elekcją króla Hiszpanii Karola I Habsburga na cesarza, zmuszały początkowo do ostrożnego traktowania Marcina Lutra.
Rozwój - wystąpienie Marcina Lutra (31 X 1517) miało początkowo charakter zaproszenia do dysputy o odpustach i zagrożeniach dla duszy wynikających z komercyjnego traktowania listów odpustowych. Spotkało się ono z żywym odzewem społeczeństwa niem. zarówno humanistów, jak i szlachty. Po dyspucie z Johannem Eckiem odbytej na pocz. 1519 Luter został ogłoszony heretykiem i potępiony w bulli papieskiej (15 VI 1520). W odpowiedzi Luter przygotował 3 pisma (O niewoli babilońskiej Kościoła, Manifest do szlachty narodu niemieckiego, O wolności). Pisma te masowo wydawane rozogniły umysły Niemców. Za spalenie bulli papieskiej Luter został ekskomunikowany. Cesarz Karol V wezwał Lutra na sejm do Wormacji (IV 1521). Wystąpienie Lutra na sejmie ponownie zostało potępione przez papieża i przez cesarza. Ochronę jego osoby zapewniał jednak elektor saski Fryderyk Mądry "porywając" Lutra i umieszczając go na zamku w Wartburgu. W "więzieniu" opracował Luter podstawy swojej wiary. Odrzucał w nich wszystkie sakramenty oprócz chrztu i eucharystii. Za podstawowy warunek zbawienia uznał wiarę (Sola fide), a nie dobre uczynki. Dlatego podkreślał konieczność pogłębiania wiary poprzez czytanie Pisma Św. (Sola scriptura). Z wyjątkiem nauk pierwszych soborów odrzucił tradycję Kościoła. W nieco łagodniejszej formie zasady wiary Lutra zostały opracowane przez Filipa Melanchtona (1530) w tzw. konfesji augsburskiej. Pacyfikacja stosunków cesarsko-franc. (1529) umożliwiła książętom katol. zajęcie twardego stanowiska wobec zwolenników Lutra; na sejmie w Augsburgu zakazano szerzenia zasad wiary luterańskiej, wobec tych uchwał zwolennicy Lutra zaprotestowali (stąd "protestanci"). W 1531 książęta zawiązali Ligę Szmalkandzką. Konfrontację pomiędzy obydwoma obozami powstrzymało zagrożenie tur. i dopiero w 1546 doszło do I wojny rel. Zakończyła się ona zwycięstwem Karola V pod Mhlbergiem (24 IV 1547) i próbą narzucenia tymczasowego wyznania wiary. Wojna na nowo wybuchła w 1552 i przyniosła sukcesy protestantom, w efekcie 25 IX 1555 uchwalono pokój rel. (tzw. augsburski) uznający wyznanie luterańskie i gwarantujący prawo do emigracji. Oprócz konfliktu pomiędzy zwolennikami Lutra i cesarzem doszło w Niemczech do wielkiego powstania chłopskiego łączącego hasła reformacji z hasłami społ. W 1524 w okolicach Schafhausen wybuchło powstanie chłopskie skierowane przeciw ciężarom feudalnym, jurysdykcji pańskiej itp. Czołowym duchowym przywódcą powstania był T. Mntzer. Powstańcy domagali się wyboru duchownych, kontroli dziesięcin, w sferze dogmatycznej bliscy byli Zwingliemu. W bitwie pod Frankenhausen (15 V 1525) ponieśli decydującą klęskę, a przywódcy zostali straceni. Prawie w tym samym czasie, co wystąpienie Lutra, pojawił się anabaptyzm - nurt radykalnej w sferze rel. i społ. r. Anabaptyści odrzucali organizację kościelną, uznawali zasadę powszechnego kapłaństwa, wyższości ducha nad pismem. Gł. ośrodkami anabaptyzmu były Strasburg i Amsterdam. Próba budowy utopijnej komuny w Mnster w 1534 zakończyła się zdobyciem miasta (VII 1535) i krwawymi represjami. Przeciw anabaptystom występowali zarówno katolicy, jak i luteranie oraz kalwini.
- reformacja, zwolennik reformacji,...
- reformacja, ruch rel.-społ. w chrześcijaństwie...
- reformacja, ruch rel.-społ. w chrześcijaństwie...