Mikołaj z Nagłowic (1505-69)
poeta, prozaik, tłumacz; pierwszy z czołowych pisarzy renesansowych w Polsce, nazywany "ojcem literatury pol."; w młodości uczył się w Skalbmierzu i Lwowie, 1518 próbował rozpocząć studia w Akad. Krakowskiej, ale już po roku wrócił do rodzinnego Żórawna pod Haliczem; 1525 rozpoczął służbę na magnackim dworze Tęczyńskich zdobywając, jako samouk, znaczną wiedzę i kulturę, w czym pomagały mu wrodzone zdolności literackie, a także muzyczne; dobry i sumienny jako gospodarz rychło zgromadził spory majątek (zał. m.in. miasteczka Rejowiec i Oksza - od nazwy własnego herbu), pomnażany przez rozmaite nadania, jakie otrzymywał za utwory lit. (m.in. za przekład z łac. Psałterza Zygmunt Stary ofiarował mu wieś Temerowce); politycznie zbliżony do tzw. obozu egzekucjonistów, dążących do ograniczenia praw magnaterii i kleru w imię demokratyzmu szlacheckiego; ok. 1541 przeszedł na kalwinizm i stał się gorliwym propagatorem tego wyznania, czego dowodem jest obszerny zbiór kazań Postylla Pańska oraz komentarz do Apokalipsy św. Jana; R. atakował zarówno Kościół rzymsko-kat., jak też rodzące się nowe odłamy reformacji (m.in. braci pol.); umiał dostosowywać tradycyjne, średniowieczne gatunki do nowej epoki i dydaktycznego celu, jaki stawiał przed swym pisarstwem (misterium Żywot Józefa, moralitet Kupiec); dzięki kontaktom z uczonymi i artystami wykształconymi na wł. uniw., którzy włączyli się w szlachecki ruch egzekucyjny, zyskał racjonalną, nowoczesną perspektywę w spojrzeniu na sprawy obywatelskie i losy Polski, nie pozbawioną nieco rubasznej złośliwości i ironii wobec zwolenników starych porządków (Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem, Zwierciadło, Spólne narzekanie wszej Korony na porządną niedbałość naszą); pod koniec bogatego, barwnego życia opublikował Wizerunk własny żywota człowieka poczciwego, stanowiący swobodną trawestację podobnego dzieła Palingeniusa z Ferrary; jest to alegoryczny wykład świeckiego systemu wartości, przepojony właściwym renesansowemu humanizmowi umiłowaniem życia i wszystkich jego odcieni; swoiste poczucie humoru wyraził R. w tomie Figliki, w którym obok fraszek "poważnych", bliskich pomysłom J. Kochanowskiego, znalazły się rubaszne i zgoła wulgarne facecje, którymi bawił zapewne współbiesiadników, a które pisywali w okresie renesansu i baroku niemal wszyscy poeci. Do pomysłów autora Zwierciadła nawiązywali Kochanowski, S. Orzechowski, S. Grabowiecki, Z. Morsztyn, W. Potocki, zaś mniej utalentowani twórcy po prostu je przepisywali; w Nagłowicach k. Jędrzejowa znajduje się niewielkie muzeum R. z pomnikiem pisarza.
UNGLER, SKALBMIERZ, WIETOR, MOGILANY, POLSKA. LITERATURA. ODRODZENIE, ERAZM Z ROTTERDAMU, WIRZBIĘTA