commedia dell’arte

rodzaj improwizowanego widowiska teatralnego sięgającego rodowodem antycznego teatru mimów i średniowiecznych popisów ulicznych błaznów; wykształciła się we Włoszech w połowie XVI w., w opozycji do dramatu erudita (uczonego). Nazwa nawiązywała do "sztuki", a przede wszystkim "sztuczek" zręcznościowych i sprawnościowych niezbędnych w tym przedstawieniu; zwana też all’improviso, ponieważ odrzucała tekst lit. i była oparta na improwizacji, na stałym schemacie (kanwie), ramowej sytuacji, błahej tematyce (zdrada, kłótnie, bijatyka). Akcję aktorzy wypełniali na żywo tworzonymi tekstami lub improwizacjami opartymi na pomysłach z popularnej lit. często odwołując się do znanych wszystkim motywów. Sytuacje sceniczne były gęsto przeplatane lazzi - popisami zręcznościowymi i błazeńskimi sztuczkami. Początkowo (XVI w.) trupa była niewielka, liczyła około 10-15 osób, później znacznie więcej; umiejętności aktorskie były stale rozwijane, doskonalone i przekazywane z ojca na syna, co doprowadziło do wyjątkowego mistrzostwa. Utrwaliły się stałe typy (ok. 10 bohaterów zwanych maskami): Pantalone (Pan, starzec, często nieznośny), jego przyjaciel Dottore (Doktor), główna postać Arlekin (młody, sprytny, niebogaty), jego dwaj kompani Brighella i Pulcinella (tzw. Poliszynel, czyli Kapitan), dwaj słudzy oraz przyjaciółka Arlekina Kolombina, początkowo lekkich obyczajów, później zalotna dziewczyna sentymentalnie zakochanego w niej Pierrota. Maski nosiły charakterystyczne, typowe stroje; początkowo dominowały postacie brutalne, szydercze, złośliwe, później pod wpływem modnych wzorów salonowej i brukowej lit. przekształciły się w postacie sentymentalne. Trupy aktorów wędrowały po całej Europie, c.dell’a. cieszyła się uznaniem i popularnością. Powstały regionalne odmiany masek. We Francji powstała bardziej lit. odmiana c.dell’a. Na przełomie XIX i XX w., w czasach Wielkiej Reformy Teatru (m.in. G. Craig, W. Meyerhold), nawiązywano do c.dell’a. Współcześnie wywarła znaczny wpływ na kształtowanie się teatru otwartego, na rozwój teatru ulicznego oraz różne typy teatru improwizowanego i wizualnego z przewagą elementów obrazowych.