religia Żydów, atakże wartości etyczne ipostawy wynikające ztradycji iobyczaju tego narodu. Podstawowe założenia: wiara wjednego Boga, Stwórcę oczekującego od ludzi przestrzegania kanonów moralnych oraz przekonanie oszczególnej roli narodu żydowskiego, wybranego zracji przymierza zBogiem. Zgodnie ztradycją bibl. założycielem j. jest Mojżesz, który wyprowadził naród żyd. zniewoli egipskiej iprzyczynił się do zawarcia przymierza między Jahwe, uznawanym za jedynego Boga, aIzraelitami. Historia religii wyznacza dwa okresy: j. biblijny (XIII w. p.n.e.- 70n.e.) od działalności Mojżesza po opiekę Sędziów, królów (Saula, Dawida, Salomona), podział państwa na południową Judę ipółnocny Izrael, upadek, czasy proroków, reformę króla Jozjasza wJudzie, zdobycie Jerozolimy przez Nabuchodonozora II, niewolę babilońską, czas drugiej Świątyni aż do jej zburzenia przez Tytusa; j. pobiblijny (talmudyczny lub rabiniczny): skupienie rozmyślań Żydów na indywidualnym stosunku do Boga, ośrodkiem myśli iwiary staje się "dom nauki". Na synodzie w80 r. ustalono izamknięto kanon, zbiór świętych ksiąg ST. Około 200 r. rabbi (nauczyciel, mistrz) Jehuda ha-Nasi zredagował Misznę (nauka): zbiór nauk ipraw, uzupełnioną później oGemarę (zakończenie), wyjaśnienia ikomentarze. Oba teksty złożyły się na Talmud (spisany wPalestynie: Jerozolimski iw Babilonii: Babiloński), który wraz zBiblią stanowi podstawowe dokumenty rel. j. Zasady kultowe zawarte wTorze wyznaczały pierwotnie ważne miejsce ofierze, apo zburzeniu drugiej Świątyni takiego znaczenia nabrała modlitwa zwyraźnie określonym rytuałem. Pięcioksiąg wyznacza również święta: szabat (ostatni dzień tygodnia), Rosz Chodesz (pierwszy dzień nowin), Szalom Regalim (trzy święta pielgrzymie) iJamim Noraim (Straszne Dni), zktórych dwa ostatnie są najważniejsze, formułuje także wiele przepisów dotyczących czystości. Miejscem rel. zgromadzeń iczynności jest synagoga (dom zgromadzenia), natomiast nakazy etyczno-rel. zebrane zostały wDekalogu. WIw. wśród wyznawców j. utworzyły się odłamy, saduceuszy uznających tylko Torę, faryzeuszy uznających też Talmud idoskonalących prawo esseńczyków zQumran żyjących wg reguły zakonnej. Dalsze podziały wykrystalizowały kolejno: wVIII w. sektę Karaimów odrzucających j. rabiniczny; wXII w. ruch mistyczny zwany kabałą (hebr. kabala = tradycja) opierający się na świętej księdze Zohar (Blask); wXVIII w. chasydyzm (chasid = pobożny), pod koniec XIX w. syjonizm owyraźnych hasłach nacjonalistycznych.
judaizm
Słownik języka polskiego