relacja narracyjna owydarzeniach, których autor był uczestnikiem lub naocznym świadkiem. P. pisano ztrzech perspektyw: źródła historycznego, dokumentu doświadczenia osobistego, swoistej formy twórczości literackiej. Wp. zdarzenia najczęściej relacjonowane są chronologicznie, mają charakter autobiograficzny. Znane były już tradycji antycznej (pisali je m.in. Ksenofont, Cezar, św. Augustyn). Wlit. pol. "wiekiem pamiętników" był XVII w. (kultura sarmacka), pisane były wróżnorodnej stylistyce ijęzyku, zróżnicowane kompozycyjnie, tematycznie. Odmiany gatunkowe p.: diariusze (typ narracji spisywanej na żywo, dzień po dniu), dzienniki (jako "dzieje osobiste" autora), p. typowe (jako wspomnienie zprzeszłości, wybór wydarzeń ifaktów godnych zapamiętania), raptularze, itineraria (rodzaj przewodnika dla podróżnych lub opis wędrówki), kroniki domowe ( silva rerum, rzeczy różne). Autorzy p. pragnęli przekazać potomnym bieg niezwykłych lub dramatycznych wydarzeń, upamiętnić losy swojego rodu, stąd znakomici wśród nich autorzy, m.in. król Jan III Sobieski, wojewoda ruski J. Sobieski, poeta K. Opaliński, hetman S. Żółkiewski, dyplomata J. Ossoliński, magnat Albrecht S. Radziwiłł, senator W. Miaskowski, żołnierze S.Maskiewicz iPoczobutt-Odlanicki, zakonnik W. Dembołęcki, pisarz S. Twardowski. Ich zapiski pamiętnikarskie obejmują bogactwo tematów: wojenne wyprawy, krwawe zmagania, zwycięstwa isromotne klęski, potyczki, oblężenia, szturmy, poselstwa do stolic europejskich, dyplomatyczne rokowania, życie codzienne na dworach królewskich, magnackich iwdworkach sarmackich, podczas obrad sejmów isejmików szlacheckich; relacje zpodróży na lądzie imorzu, przynoszące opisy obcych krajów, miast, ludzi, ich kultury, obyczajów, religii, klęsk żywiołowych, obok uroczystości rodzinnych, codziennych wydarzeń domowych isąsiedzkich. Swoboda ipojemność zapisów pamiętnikarskich (przypomina "ogród nie plewiony" W. Potockiego) jest pełna, bo rozmaitość wnich poza relacją listów, mów, dokumentów polit., rodzinnych, gospodarczych rachunków, rejestrów dłużników, przepisów kulinarnych, recept na niezawodne leki, poezji domowej. Zawsze są p. wspomnieniem zprzeszłości, wyborem wstarszym wieku faktów godnych zapisania. Przykładem znakomitych sarmackich relacji były Pamiętniki
J.Ch. Paska. Pamiętnikarstwo zczasów stanisławowskich (XVIII w.) kontynuowało tradycję, najznamienitsze wśród nich: M. Matuszewicza, S.R. Pilsztynowej, M.A. Beniowskiego, W. Bogusławskiego, F. Karpińskiego, J. Kilińskiego, K. Koźmiana, J. Ursyna Niemcewicza (Pamiętnik czasów moich pisany ztalentem historyka), Stanisława Augusta Poniatowskiego (w jęz. franc.), J. Kitowicza (Pamiętniki, czyli historia polska, wbłyskotliwej polszczyźnie, ukoronowanie pamiętnikarstwa oświeceniowego). Autorami p. XIX-wiecznych byli m.in. A.J. Czartoryski, F. Wężyk, W. Pol, M. Mochnacki, W. Łukasiński. Modne stały się dzienniki (np. K. zTańskich Hoffmanowej, J. Kopcia zpodróży na Sybir). Warto wymienić p. Trzy po trzy A. Fredry owysokiej randze lit. P. XX-wieczne charakteryzują się formą dzienników (m.in. S. Żeromski, Z. Nałkowska, J. Lechoń, M. Dąbrowska, W. Gombrowicz); nie stanowią zgóry założonej konstrukcji narracyjnej, oich układzie decyduje bieg wypadków, które autor utrwala; ze względów lit. najciekawsze są dwie odmiany: dziennik intymny, odkrywający osobowość autora, idziennik podróży, pisany zdnia na dzień wformie wypowiedzi lit. (np. J. Iwaszkiewicz, Podróże do Polski; G. Herling-Grudziński, Dziennik pisany nocą).
- pamiętnik, „zeszyt uwag; dzienniczek...
- PAMIĘTNIK, literacka relacja uczestnika...
- Pamiętnik Literacki, kwartalnik poświęcony...