Pochodzenia aramejskiego, od słowa Bar-Tolmai lub Bar-Talmai (syn Tolmy lub syn oracza). W Polsce używane od XIV wieku, również jako Bart, Barta, Bartek, Bartel, Barto, Bartol, Bartoń, Bartosz. Często identyfikowane z dawnym polskim wyrazem bartidziej (wyrabiacz barci). ZDROBNIENIA: Baczko, Bartek, Bartko, Bartosz, Bartuś, Baszko. INNE FORMY: Bartosz, Baszko, Baczko. OBCE FORMY: Bartholomew (ang.); Bartholom, Barthelemy (fr.); Bartholomäus, Barthel, Bartel (niem.); Varfolomej (ros.), Bartolomej, Vartolomej (połud.-słow), Jernej (słoweń), Bartolomeo, Bartolo, Bortolo (hiszp.). Forma żeńska: Bartłomieja, Bartolomea.
NAZWISKA:
Baczko, Baczkowski, Barciaga, Barciak, Barcikowski, Barcisz, Barciszewicz, Barciszyn, Bart, Batacki, Bartczak, Bartczakowski, Bartczyk, Bartczyński, Bartak, Bartczak, Bartecki, Bartek, Bartel, Bartela, Bartelak, Bartelmus, Bartelski, Bartikowski, Bartkiewicz, Bartkow, Bartkowiak, Bartkowicz, Bartkowski, Bartkula, Bartlakowski, Bartlejewski, Bartlewicz, Bartlewski, Bartliński, Bartłomiejak, Bartłomiejczyk, Bartłomowicz, Bartłoniej, Bartnicki, Bartnik, Bartoch, Bartok, Bartol, Bartołomiej, Bartołomiejowic, Bartłomowicz, Bartoniewicz, Bartonowicz, Bartos, Bartosewicz, Bartosiewicz, Bartosik, Bartosiński, Bartosz, Bartoszak, Bartoszczak, Bartoszcze, Bartoszek, Bartoszewski, Bartoszewicz, Bartoszkiewicz, Bartoszko, Bartoszowicz, Bartoszuk, Bartoszyński, Bartoś, Bartowicz, Bartowski, Bartuch, Bartul, Bartula, Bartulewicz, Bartulewski, Bartulski, Bartusiewicz, Bartusz, Bartuszewicz, Baruszewski, Bartuszyński, Bartycha, Bartyk, Bartyka, Bartykowski, Basrtyla, Bartylewski, Bartynowski, Bartyński, Bartysiak, Bartysz, Bartyś, Baruś, Baszko, Baszkiewicz, Baszkowski.
PATRON:
Święty Bartłomiej, apostoł. Postać znana z Ewangelii, w chrześcijaństwie wschodnim do IX w. utożsamiany z Natanaelem. W Nowym Testamencie pojawiają się o nim nieliczne wzmianki. Podobno był misjonarzem w Azji Mniejszej, Indiach i Armenii, gdzie poniósł męczeńską śmierć – żywcem odarty ze skóry, a następnie ukrzyżowany i ścięty. Patron rzeźników, grabarzy i introligatorów. (Wspomnienie 24 sierpnia).Barfolomej Kiryłłowicz (Św. Sergiusz z Radoneża), patron Rosji (ok. 1314–1392).
ZNANE POSTACIE:
Bartolomeu Diaz, port. żeglarz, odkrywca Przylądka Dobrej Nadziei (1450–29 V 1500). Bartolommeo Fra, właśc. Baccio della Porta, wł. malarz (28 III 1472–3 X 1517). Bartolom de Las Casas, hiszp. misjonarz i historyk (VIII 1474–18 VII 1566). Bartolomeo Berrecci, wł. malarz i architekt (ok. 1480– VIII 1537). Bartolommeo Ammanati, wł. rzeźbiarz i architekt (18 VI 1515–13 IV 1592). Bartłomiej Paprocki, pol. historyk i heraldyk (ok. 1543–27 XII 1614). Bartolhomäus Spranger, malarz flam. (1546–1611). Józef Bartłomiej Zimorowicz, właśc. Józef Bartłomiej Ozimek, poeta pol. (20 VIII 1597–14 X 1677). Bartolom Esteban Murillo, hiszp. malarz (przed 1 I 1618–1682). Bartolomeo Cristofori, wł. twórca klawesynów, wynalazca fortepianu (4 V 1655–27 I 1731). Bartłomiej Pękiel, kompozytor pol. (XVII w.). Bartolom Mitre, argent. generał, polityk, historyk (26 VII 1821–18 I 1906). Bartolomeo Vanzetti, amer. anarchista, (1888–1927). Bartłomiej Szyndler, historyk pol. (ur. 1938).
BOHATEROWIE SZTUKI:
W sztuce atrybutami św. Bartłomieja są nóż i ludzka skóra. Bartolo, postać wyst. w dwóch komediach P.-A. Beaumarchais: Cyrulik sewilski (1775) i Wesele Figara (1784). Młynarz Bartłomiej z Krakowiaków i górali W. Bogusławskiego (1794). Bartłomiej z Bartka zwycięzcy H. Sienkiewicza.
PRZYSLOWIA:
Bartłomiej zwiastuje, jaka jesień następuje,i czy w przyszłym latku dożyjesz dostatku.
Drzeć ze skóry, jak św. Bartłomieja.Na świętego Bartłomieja mroźnej zimy jest nadzieja.Kto na świętego Bartłomieja siał, będzie chleb miał.Gospodarz dobry rok poczyna od świętego Bartłomieja.Święty Bartłomiej dorzuci drewien na płomień.Co chłop, to Bartek.Powiedział nam Bartek, że dziś tłusty czwartek, a Bartkowa uwierzyła, dobrych pączków nasmażyła.
Na święty Bartłomi śliweczka się zapłoni.Od świętego Bartłomieja lepsza w stodole nadzieja.
W POEZJI:
Z Dobrzyńskiej ziemi ród swój starożytny wiedli.A choć od lat czterystu na Litwie osiedli,Zachowali mazurską mowę i zwyczaje.Jeśli który z nich dziecku imię na chrzcie daje,Zawsze zwykł za patrona brać Koronijasza:Świętego Bartłomieja albo Matyjasza.Tak syn Macieja zawżdy zwał się Bartłomiejem,A znowu Bartłomieja syn zwał się Maciejem;Kobiety wszystkie chrzono Kachny lub Maryny.By rozeznać się wpośród takiej mieszaniny,Brali różne przydomki od jakiej zaletyLub wady, tak mężczyźni jako i kobiety.Adam Mickiewicz, „Pan Tadeusz”, Księga VI
- Bartłomiej, tego Bartłomieja; ci...
- BARTŁOMIEJ, święty
- BARTŁOMIEJ, (I w.?)