(gr. anarchís - bezrząd, brak rządu)
doktryna i ruch społ.-polit. powstały w XIX w. jako opozycja kapitalizmu i zasad marksistowsko-leninowskiej ideologii. Twórcami a. byli: J.Proudhon, M. Bakunin i P.Kropotkin. Anarchiści za najwyższą wartość uznawali wolność każdej jednostki, której warunkiem jest zniesienie władzy państwa, kapitału i religii. Państwo jako instytucja wyklucza wolność i równość, dlatego trzeba je zniszczyć. Społ. anarchistyczne miało być bezpaństwową, wolną od wyzysku formą kooperacji, opartą na zasadach moralnych, rozumie i harmonijnych stosunkach międzyludzkich. W przeciwieństwie do marksizmu-leninizmu a. odrzucał ideologię dyktatury proletariatu i powszechną rewolucję. Uznawał, że jedyną formą walki z kapitalizmem i państwem jest terror indywidualny. Ofiarami zamachów anarchistów padło wielu polityków, np. francuski prez. M.F. Carnot, król włoski Humbert I, prez. Stanów Zjedn. W.McKinley. A. nie był ideologią jednolitą, rozwinęły się cztery nurty: 1. a. indywidualistyczny - jego podstawy teoretyczne sfor-mułowali M. Stirner (1806-56) i P. Prou-dhon - negował wszelką władzę państw., funkcjonowanie instytucji społ. i prawa, miał na celu stworzenie sprawiedliwego ustroju, opartego na drobnej własności prywatnej i bezpieniężnym zakupie towarów (proponowano bony wymiany); 2. a. kolektywistyczny - głównym twórcą był Bakunin - odrzucał państwo jako aparat zbrodniczy, postulował masową, terrorystyczną rewolucję anarchistyczną skierowaną przeciwko władzy państwowej oraz ludziom sprawującym ważne funkcje w państwie. Zwycięstwo miało doprowadzić do całkowitego zniesienia własności prywatnej izastąpienia jej kolektywną; 3. a. komunistyczny (anarchokomunizm) - twórcą był Kropotkin - uważał, że rewolucja to spontaniczny, bezkrwawy i długi proces przekonywania ludzi do idei anarchistycznej, w efekcie miała stworzyć społ. oparte na absolutnej wolności jednostek połączonych zasadą komunizmu ekonomicznego, tj. związku wolnych stowarzyszeń, w których wspólną własnością byłyby środki produkcji i konsumpcji; 4. a. syndykalistyczny (anarchosyndykalizm lub syndykalizm) - twórcami byli G.Sorel, E. Leone, A. Labriola - związki zawodowe miały zastąpić całkowicie państwo oraz stać się głównym źródłem powstania społ. bezklasowego, w którym własność środków produkcji ikontrola nad podziałem dóbr przekazane zostałyby związkom zawod. Największy rozkwit ruchy anarchistyczne przeżyły na przełomie XIX i XX w. Ich zwolennicy odrzucali ideę państwa oraz koncepcje K. Marksa i F. Engelsa. Aktywnie działali podczas rewolucji w Rosji w 1905 i 1917 oraz w czasie wojny domowej wHiszpanii (1936-39). Po II wojnie świat. a. nie stanowił istotnej siły polit., pod koniec lat 60. nastąpiło krótkotrwałe jego odrodzenie, szczególnie w Niemczech, Francji i niektórych krajach Ameryki Łacińskiej. Pewne elementy a. można dostrzec w powstałych w tym czasie ruchach określonych jako Nowa Lewica.
- anarchizm, kierunek społ.-polit.(...)
- ANARCHIZM, doktryna i ruch społ.-polit.(...)
- kolektywizm, pogląd głoszący prymat...