doktryna i ruch społ.-polit. odrzucający wszelkie formy władzy państwowej; najw. znaczenia nabrał w II połowie XIX i I XX w.; postuluje zniesienie instytucji państwowych i drogą rewolucyjną zastąpienie ich wolnymi od przymusu związkami producentów i konsumentów; naczelną wartością jest w a. pełna wolność jednostki, nieskrępowanej władzą autorytetów i dotychczasowym systemem norm i wartości; a. odrzuca politykę, państwo (z jego środkami przymusu), Kościół i religię (gdyż wiążą się z nimi hierarchia i autorytet), demokrację (gdyż podporządkowuje wolę mniejszości - większości, tym samym ograniczając wolność jednostki), kapitalizm (oznaczający ucisk ekon.), socjalizm państwowy (ze względu na rolę państwa i zniewolenie człowieka), nacjonalizm, militaryzm, tradycję; elementy myśli a. można znaleźć we wszystkich epokach, poczynając od starożytności (m.in. u Karpokratesa, Zenona z Kition i innych stoików); za ojca a. (pierwszy użył 1840 tego terminu w Co to jest własność?) uznaje się P.J. Proudhona, który rozwinął program mutualizmu (pomocy wzajemnej), uspołecznienia środków produkcji (ale przy zachowaniu prawa własności do wytworzonych produktów), federalizmu i samorządności; opowiadał się za wyzwoleniem proletariatu poza istniejącymi strukturami polit., m.in. przez tworzenie niekomercyjnych, spółdzielczych banków ludowych oraz niezależnych stowarzyszeń i dobrowolnych umów, które zastąpią istniejące prawa; a. kolektywistyczny zapoczątkował w II poł. XIX w. M. Bakunin; a. komunistyczny (anarchokomunizm) wyrastał z krytyki Bakunina, proponując likwidację własności prywatnej i grupowej oraz pieniądza, także obowiązek (moralny) pracy, egalitaryzm w dystrybucji dóbr, likwidację państwa i utworzenie na jego miejsce niezależnych gosp. wspólnot pracy (gł. ideolog - książę P. Kropotkin); pod koniec XIX w. F. Pelloutier dostosował hasła a. do formuły organizacyjnej związków zawodowych: zdaniem anarchosyndykalistów podstawą społeczeństwa porewolucyjnego powinny być federacje wspólnot wytwórczych; anarchosyndykaliści uzyskali najszersze poparcie społ., np. we franc. związku CGT, w hiszp. CNT (w latach 1920. ponad 1 mln członków), we Włoszech, USA i Ameryce Płd. ruch anarchistyczny był najsilniejszy w latach 1870-1914: anarchiści zorganizowali szereg zamachów terrorystycznych, m.in. na cesarza Wilhelma I (1878), hiszpańskiego króla Alfonsa XII (1878) i prezydenta Francji M. Carnota (1894), ros. anarchiści brali czynny udział w rewolucji 1905-7, walczyli z "białymi" po 1917 (działali do 1922, później byli represjonowani lub emigrowali z Rosji); najsilniejszy był a. w Hiszpanii aż do upadku republiki (1939); po II woj. świat. a. nie odzyskał dawnego znaczenia; wpływy idei a. można znaleźć w poglądach radykalnych ekologów, przywódców tzw. nowej lewicy i buntu studenckiego 1968 oraz grup terrorystycznych typu RAF, czy Czerwone Brygady; w Polsce pod wpływem a. pozostawali m.in. E. Abramowski, L. Kulczycki i działacze II i III Proletariatu; współcześnie Federacja Anarchistyczna (od 1989), Polska Partia Polit. (od 1989), zbliżony do a. Ruch Społeczeństwa Alternatywnego (od 1983) i organizująca pod koniec lat 1980. uliczne happeningi Pomarańczowa Alternatywa.
- anarchizm, kierunek społ.-polit.(...)
- anarchizm, (gr. anarchís - bezrząd,...
- kolektywizm, pogląd głoszący prymat...